Источник: «Христианская Россия» - Италия

1 Jean Giono. Les vrais richesses, 1936, p. V et VIII.

2 Les affirmations de la conscience moderne, 3е ed., 1906, p. 108-109; p.56: «Наша мораль становится все менее и менее христианской по мере того, как она делается все более и более социальной»; р. 108: «Христианину, как и стоику, достаточно самого себя...»

3 Alain. Histoire de mes pensees, 1936, p. 135.

4 Marcel Giron. Le sentiment religieux et l'ecole liberatrice. -См. «L'Ecole liberatrice», 2 fevrier 1935; M. Dugard. Sur les frontieres de la foi (1928), p.181-186: Du salut personnel. «Христианский эгоизм - одна из постоянных тем и у Огюста Конта: Catechisme positiviste, p. 71-72, 166 -167, 227, 281; Appel aux conservateurs, p.21 и т.д.

5 Появившейся в: L'Annee philosophique de 1898; включена в книгу: O. Hamelin. Le systeme de Renouvier, 1927. cm. c.444-445.

6 E. Masure. Leçon a la Semaine sociale de Nice, 1934, p.229.

7 E. Mersch, s. j. Le Софе mystique de Christ, etudes de theologie historique, 2 vol., 2е edition, 1936; Morale et Corps mystique, 1937; Le Corps mystique de Christ, centre de la theologie comme science («Nouvelle Revue theologie», 1934); L'objet de la theologie et le Christus totus («Recherches de science religieuse», 1936). Сведущий читатель, несомненно, отметит, сколь многим мы обязаны о. Мершу (Его посмертный труд «La Theologie du Corps mystique» появился в 1944 году). Наш анализ, ориентированный прежде всего, как будет видно ниже, на апостола Павла, изберет иной путь, освященный пятью годами позже энцикликой «Mystici corporis».

8 M. -J.Congar, o. p. Chretiens desunis, Principes d'un "oecumenisme" catholique (coll. Unam Sanctam, 1), 1937. См. также: Pierre Chaillet, s. j. L'Eglise est une (1939).

9 Укажем просто на труд каноника Герри «L'Action catholique» (1936), как и на труд о. Альфреда де Сораса «Action catholique et action temporelle (ed. Spes, 1938) и на великолепную статью о. П. А. Айена «Un type acheve de faction catholique, le Jocisme et ses structures essentielles (Nouvelle Revue theologique, 1935).

10 Набросок настоящей работы появился в «Chronique sociale de France», в апреле и мае 1936 года; статьи были опубликованы в издательстве «Хроника». В этой связи мы не можем без волнения вспомнить о высокочтимом Мариусе Гонене, столь дружески встретившем эти первые публикации. VIII глава частично воспроизводит доклад, сделанный в 1933 году на съезде Миссионерского Союза клириков в Страсбурге. IX глава представляет собой разработку небольшого очерка, опубликованного в 1932 году в «Revue de l'Aucam».

11 Adversus Haereses, passim. Cyrille d'Alexandrie. In Joannem. 1. II, c. II (P.O. 74, 561); etc.

12 In Genesim, horn. 2. 5; 9, 3; 13, 2 (Baehrens, p. 34), 92, 114).

13 Gregoire de Nazianze. Discours 38, c. 14 (P.G. 36, 328). Gregoire de Nysse. In Cantic. horn. 2 (44, 801); In psalmum 6; In Eccl., hom. 2 (44, 642); Contra Eunomium, 1. 2, 4 et 12 (45, col. 546, 635 et 890); Adversus Apollinarem (45, 1 153). Cyrille d'Alexandrie. In Lucam (72, 797). Leonce de Byzance (86, 1369). Maxime le Confesseur. In Cael. Hierarchiam. c. 14 (4, 104); Epist. 29 (91, 621). Theophylacte. In Lucam 15 (123. 948). Hilaire. In Matthaeum, c. 18, n. 6: «Ovis una, homo intelligendus est; et sub homine uno, universitas sentienda est» (P.L. 9, 1020). Ambroise. In psalmum 118, n. 22 (15, 1521). Pierre Chrysologue. Sermon 168 (52, 639-641). Pseudo-Augustin. Sermon 57, n. 2(39, 1853). Christian Druthmar. In Matthaeun, c. 40(106, 1409). Rabah Maur. Homilia 95 in evangelia (110, 26). Paschase Radbert. In Matthaeum, 1. 6 (1 20, 397) et 1. 8 (1 20, 651-658). Pseudo-Hugues. Allegoriae in N. Т., 1. 4, с. 21 (175, 820). Issac de l'Etoile. Sermon 32 (194, 1795-1796). Durand de Mende. Rationale divinorum officiorum, 1. 4, c.13 (ed. de 1672, p. 109). Theod. Prodrom: «Errabundam ovem, Salvator, in humeros sublatam adduxisti. Patri tou per vivificam crucem tuam, et angelis in spiritu divino annumerasti» (Gretser. De sancta cruce, 1734, p.316). Liturgia minor sanctam Jacobi: «Deus Pater, qui per amorem tuum erga homines magnum, misisti filium tuum in mundum, ut ovem errantem reduceret...» (Renaudot, t.22, p. 126).

Жак де Витри посвящает также одну из своих проповедей опровержению еретического мнения, согласно которому человечество состоит из падших ангелов, - мнения, пытавшегося найти себе опору в истолковании евангельской притчи: Слово 24, 3-е Воскресенье после Пятидесятницы (Pitra в Analecta nomissima, t.2, р.265-267).

14 ̀ Ανυρωπότης, άνυρώπίνη φύσις, άνσις, άνυρώηππνον γενος, ή μία άνυρώπων φύσις, άνυρώηππνον, των άνυρώπων άπασα φύσις πής φύσεως πλήρωμα όλον το φύσεως, πάν τό άνυρώηππνον φύλον, τής άνυρωπίνης ούσιας τό σύκτριμα, etc. Чаще всего эти выражения обладают конкретным смыслом и обозначают множество людей. Многочисленные примеры можно найти у Григория Нисского, Златоуста (P.G. 35. 38). Прокла Константинопольского, Исидора Пелузского (78, 189 и 225), Максима (90-976), Кирилла Александрийского τό κονόν τής άνυρωπότηνος (73, 161) etc.

15 ' О άνυρωπίνος Βίος - скажет Григорий Нисский, характеризуя жизнь человечества, историю мира (-P.G. 45. 1252).

16 Gregoire le Grand. In Cant., premium, n. 1 (P.L. 79, 471), et Moralia in Job, 1. 8, n. 49 (75, 832). Origene. Contra Celsum. 1. 4, c.40 (Koetschau, t.l, p.313). Gregoire de Nysse. De anima et resurrectione (P.G. 46, 81 et 148).

17 Pseudo-Chrysostome (Hippolyte?). In Pascha, sermo I (P.G. 59, 725). (Относительно шести Слов, приписываемых Златоусту, см. ниже текст 55.)

18 Methode d'Olympe. Banquet, discours 3, с. 4-8 (trad. Farges, p. 42-52). Pseudo-Chrysostome. In incarnationem Domini (P.G. 59, 695). Jerome. Epist. 61, n. 4: «Christum, qui asumpsit corpus Adam, qui diabolo ante per vitia cohaeserat, natum esse de virgine» (Hilberg, t. 1, p. 581). См. «Апологию» Оригена, цитированную Фотием (103, 303). Григорий Чудотворец о Благовещении: «Hodie Adam renovatur, et choreas cum angelis agit, in caelum advolans... De alto venit Verbum Dei in uterum sanctum tuum, ut denou Adamum plasmaret» (Pitra. Analecta sacra, t. 4, p. 377 et 380). Византийская литургия октоих: Адам паде, сокрушен быв, равен быти Богу восхотевый, но восстает приобщением Слову обожаемь страстью Его стяжа бесстрастие, на престоле прославляется яко Сын, пребывая со Отцем и Духом!» (Nicolas Arseniew. L'Eglise d'Orient, tr. Ch. Bourgeois, p.15; coll. Irenikon, 1928).

19 Irenee. Adversus Haereses, 1. 3, c.23, n. 8 (P.O. 7, 965). In Pascha, s. I rat 2 (59, 723 et 725). Cf. Tertullien. Adversus omnes haereses, c.7: «Quasi non, si rami salvi fiunt, et radix salva sit!» (Kroymann, p.224). Hipplyte. De Christo et Antichristo, c.26 (Achelis, p. 19).

20 Homelie 2 (P.O. 43, 460-461; cf. col. 452, 456, 464 et horn. 3, col. 473 et 481).

21 In Pascha sermo 2; cf. sermo 1 (P.O. 59, 725 et 723). Gregoire de Nazianze, discours 39, c. 15: Христос, погребенный в водах πάντα τόν παλαίον Άδάμ (P.O. 36, 352 В).

22 «Qui Adam de profundis infernalis limi misericorditer eripuit» (Готский служебник и древний галликанский служебник, Великая Пятница) «О Domine, Pater omnipotens, qui Adam nomum, ex persona veteris Adam clamantem quasi ex inferis et abyssis profundisque laci, liberum tamen solum inter mortuos, pro sua exaudisti reverentia» (Древний галликанский служебник, Великая Суббота) «Ad inferos descendisti, un Ada redimeres» (Древнеримская надпись на могиле). «Он низшел в Шеол к Адаму и принес ему неслыханную весть: Он обещал ему жизнь и воскресение обновления» (сирийская литургия м а д р а ш а святого Ефрема, 4-е Воскресение после Пятидесятницы) etc. (cf. D.A.C.L., t.4, Ire partie, Descente du Christ aux enfers, par dom Cabrol et A. de Meester). Византийская литургия: «Кресту Твоему поклоняемся, Христе им же Адам веселится»; «радуйся, Кресте, падшего Адама совершенное избавление»; «сошел еси на землю, да спасеши Адама и на земли не обрет сего, даже до ада сошел еси, ища» (Mercenier-Paris, t.2, p.36 et 55, etc.). Аналогично и свидетельство византийского искусства в сценах Афанасия (мозаики Дафны, Торчелло, Св. Луки Фокидского, Св. Марка Венецианского...) Cf. Origene. In Genesim, horn. 15, n. 5: «Pro salute mundi usque in inferna descendit, et inde protoplastum revocavit» (Baehrens, p. 134); In Exodum, horn. 6, n. 6 (p. 198); Gregoire de Nazianze (P.G. 35,436); Evangile de Nicodeme, c.22-24. Pseudo-Chrysostome: «Сокрушились врата адовы, и Адам избавленный приведен на небо» (P.G. 61, 700). Procope de Gaza, In Isaiam (87, 1965). Sophronius de Jerusalem (87, 4005). Hesychius de Jerusalem: «communionis recurrectionis dispensat mystrium, misericordiam impendens Adam» (93, 1113 A). Pseudo-Hesychius (1461 B-C). Filastre (P.L. 12, 1239 A). Cassien (49, 121). Laurent de Novare (66, 90 C). Pseudo-Maxime de Turin: «Praedam de infernis sedibus rapuit, Adam... in novo gloriae suae splendore restituit» (Spagnolo-Turner. The J. of th. Studies, t.16, p. 168-169), etc. См. также Arnaud de Bonneval. Meditationes: параллель между Адамом и благоразумным разбойником (P.L. 189, 1739-1741), et Philippe de Harveng. Resposio de salute primi hominis, c.25-27 (203, 619-622).

23 Athanaze. Discours contre les Grecs, c.2: «Творец вселенной образовал род человеческий по образу Своему» (P.G. 25, 5). Ср. (сирийскую) литургию, приписываемую святому Дионисию: «Compone dissidia quae nos invicem dividunt, et reduc ea ad unionem caritatis, auae aliquam essentiae tuae sublimis similitudinem habeat» и литургию, приписываемую Северу Антиохийскому (Renaudot, t.2, p.201 et 320).

24 De hominis opificio, passim, surtout c.8 (P.G. 44); Quod non sint tres dii; Tractatus adversus graecox ex comminibus notionibus (45); Contra Eunomium, 1. 3 (45, 592). Несомненно, Нисский епископ говорит не столько о человеке, сколько о Боге численного единства. Но это не значит, что он допускает только «специфическое» единство, ибо число для него есть знак количества, свойственного материи. Теория, набросанная в Contra Eunomium, 1. 1 (45, 312) - et Quod non sint tres dii (45, 131). Она будет разъяснена Евагрием (R. Arnou. Unite numerique et unite de nature chez les Peres après le concile de Nicee, Gregorianum, 1934, p.242 ss.). Уже Ориген, In I Reg., horn. 1, n. 4: «(Deus) utiqu super omnem numerum credendus est; sed per hoc magis unus dici intelligendus est, quod numquam asemetipso alter efficitur» (ed. Baehrens, p.6). Ему противоречит святой Августин: In psalmum 68, n. 5 (P.L. 36, 845).

25 De hominis opificio, c.l6 (P.G. 44, 188). Et c.22: Сотворим, - говорит Бог, - человека по образу Своему... Следует понять, что этот образ сохраняется во всем его совершенстве во всякой природе человеческой. Но Адам тогда не был еще создан... Следовательно, человек, сотворенный по образу Божию, - это человеческая природа, понимаемая как единое целое: ή καυόλου φύσις etc.» (204-205). De anima et resurrectione (46, 97) - здесь мы не доискивались до происхождения подобной доктрины.

26 Ch. 8 (OEuvres, trad, des Benedictins de Wisques, t. 1, 3е ed., p.87). Julienne de Norwich. Revelations de l'amour divin, ch. 58 (trad. Meunier, p.250).

27 См. Цельсия у Оригена. Contra Celsum, 1, 8, c.72: ... ό τοΰτο οίομενος οίδεν ούδέν (Koetschau, p.288); cf. 1. 5, c.37-40 (p.41-44). Ou Porphyre. Ad Marcellam, 15. - Ориген, впрочем, усматривает множество препятствий, полагая даже, что вещь не может полностью реализоваться в этом мире. Он знает, однако, что есть некая сопричастность между глубиной человеческой природы и законом Логоса, который есть не что иное, как религия Христа.

28 Gregoire de Nysse. In psalm. 1. 2, c.l5 (P.G. 44, 593); Contra Eunomium, 1. 12 (45, 889-890); Adv. Arium et Sabellium (45, 1284). Уже Philon. De confusione linquarum, c. 11, n. 41-43. (Известно, что Филон различал в человеке два рождения; благодаря одному из них он становится вначале сыном Логоса, благодаря другому - сыном Божиим.)

29 Πρωτόπλαστος πρωτόγονος, πρωτόκοτος. Ср. Прем. 7, 1.

30 Лк. 3, 28. Origene. In Jo., t. 20, n. 3 (Pr. p.329). Theophylacte. In Luc. c.3 (PIG. 123, 741). Hilaire. De Trinitate, 1. I, n. 12: «Curam in se Parentis sui Creatorisque cognoscens» (P.L. 10, 33). Этим словам Луки посвящена страница Пеги в: Victor-Marie comte Hugo (ed. des OEuvrs completes, p.372-373).

31 Еф. 4, 6; Рим. З, 30; Деян. 17, 26-28. Ср. Малах. 2, 10. Clement d'Alexandrie. Pedagogue, 1. 1, c.6 et 1. 3, c.12 (Stahlin, t. 1, p.108 et 282-285), Chrysostome. In 2 Cor., hom. 18 (P.G. 61, 528). Hilaire. In psalm. 122, n. 8 (Zingerle, p.585). Jerome. In Ephes., 3. 15 (P.L. 26, 487-489).

32 Chrysostome. Homelie sur l'oraison dominicale, n. 3 (P.O. 51, 45). Nicetas d'Aquilee. Explanation symboli, n. 9 (P.L. 52, 870). Paulin. Centre Felix d'Urgel, 1. 1, c.32 et 33 (90, 385). Haymon d'Halberstadt. Sermon sur l'oraison dominicale: «Omnes aequaliter dicunt, Pater noster. Ubi revera magna dignatio hominibus datur... spiritaliter nos fratres esse debere insinuat» (188, 601). Anselme de Laon. In Matthaeum, c. 6: «Inducitur unusquisque fidelis orans, non sibi, sed communi saluti hominum, ut caritas et unitas Ecclesias designetur, in qua tarn bene desiderat frater salutem fratris sicut et suam. Dicit ergo: Pater noster» (162, 1305). Augustin. De sermone Dom. In monte. 1. 2, c.4, n. 16 (34, 1276). Pierre de Laodicee (P.G. 86, t. 2, col. 3332). Уже евреи, дети Ягве, как соплеменники, часто называли друг друга братьями: Второе; и далее - Киприан называет свою Церковь братством: письма 18, 20, 32, 41 Bayard, t. 1, р.51, 54, 84; t. 2, p. 102. Cf. Tertullien. De praescr. c. 20, n. &. Несторий. Письмо Кириллу Александрийскому (Loofs. Nestoriana, p. 169).

33 Isidore de Seville. De fide cath. c. Judaeos, 1. 2, c. 1 (P.L. 83, 409). Pseudo-Cyrrien. De duodecim abusivis saeculi (Hellmann, p.48). Marius Victorinus. In Ephes. (P.L. 8, 1241). Reinerus (204, 40). Cyr. Alex. In Jo. (P.G. 74, 69) - Молитва Великой Субботы (10-е пророчество) и Светлого Четверга: «Deus, qui diversitatem gentium in confessione tui nominis adunasti».

34 Cyprien. De cath. Eccl. unitate, c.23 (Hartel, pp. 284-285).

35 Adv. Haereses, 4, 6, 7 (P.G. 7, 990); 4, 9, 3 (998); 5 in fine (1224).

36 Adv. Haereses, 4, 6, 7 (P.G. 7, 990); 4, 9, 3 (998); 5 in fine (1224).

37 Origene. In Ezech., hom. 9, n. 1: «Ubi peccata sunt, ibi est multitude, ibi schismata, ibi haereses, ibi disensiones. Ubi autem virtus, ibi singularitas, ibi unio, ex quo omnium credentium erat cor unum et anima una. Et, ut manifestius dicam, principium malorum omnium est multitude, principium autem bonorum coangustatio et a turbis in singularitatem redactio...» (Baehrens, p.405); cf. In Exodum, hom. 4, n. 7 (В., р.179, 1. 17); in Osee fr. (P.G. 13, 828).

38 Quastiones ad Thalassium, q. 2 (P.G. 90, 272); Sur la charite, centurie I, n. 71 (976) et cent. 2, n. 30 (993).

39 Q. ad Thalassium, сопроводительное письмо (P.G. 90, 256) et q. 64(724-725). Epist. 28 (91, 620 с.). Здесь можно подчеркнуть сближение с Плотиным: Enneade 4, с. 8, п. 4). Но сколь различен духовный контекст с одной стороны и с другой! - см. также Иринея, Adv. Haereses, 5, 24, 2 (P.G. 7, 1 187). Greg. Nyss., In psalm. (44, 484); De anima et resurr.: είς πληυος ή φύσις κάτεμερίσυη (46, 156-157); и Contra Eunomium, 1. 12, о тех счастливых временах, когда до смешения языков род человеческий обладал лишь одним голосом έξ άρχής, έως όμόφωνον άπαν ήν έαντώ τό άνυρώπινον (45, 996. Cf. 44, 1320). Cf. Ис. 53, 6: «Все мы блуждали, как овцы, совратились каждый на свою дорогу».

40 Έσκόρπισεν: In Jo. I. 7 (P.G. 74, 69).

41 In psalm. 95, n. 15 (P.L. 37, 1236).

42 Epist. 2 (P.G. 91, 396-397); cf. Ambiguorum liber (91, 1156) etc., et Anastase le Sinaïte. q. 57: «Каждый приходит к разладу с самим собой и с другими» (89-621). Зато в современном литургическом тексте (Месса Христа-Царя) читаем: «Cunctae familiae gentium, peccati vulnere disgregatae». См. определение греха, данное в Оксфорде: «То, что отделяет нас от Бога и от ближнего» (citee par M. -J. Congar. Chretiens desunis, p. 127) и Карла Барта о тройном раздоре, вызванном грехом: «раздоре с Богом, раздоре внутреннем, раздоре взаимном» (L'Eglise et les Eglises, trad. Mobbs, dans Oecumenica, 1936, p. 139). Габриель Марсель энергично указал недавно на «состояние разделения и как бы духовной разорванности, ставшей ныне судьбой человечества... - тем злом, ответственность за которое несет все человечество... злом, обладающим глубокими корнями и бесконечными пересечениями» (Les Groupes d'Oxford, dans Bulletin de l'Union pour la Verite, 1936, p.366. См. также Ньюмана, Parochial and Plain Sermons, V, 9, резюмированного Недонселем, La philosophic religieuse de Newman, 1946, p. 32).

43 Paschase Radbert. In Mat., 1. 3. с.5: «Medicos nester paralytics curate... Paralysis quippe graece dissolutio dicitur. Ex quo signantur illo vitio laborare, qui nulla membrorum socirtate in Christi corpore uniuntur et sunt dissoluti corporis vitio ab omni soliditate amoris» (P.L. 120, 213).

44 Augustin. In psalm, 58. n. 10 (P.L. 36, 698); in psalm. 95, n. 15 (37, 1236); De Trinitate, 1. 4, c.7 (42, 895). Melition de Sardes, Fragment 13 (Otto, Corpus apologetarum, t. 9, p.419). Jerome. In Ephes., c.4 (P.L. 26, 502). Cerille d'Alexandrie. In Jo., 1. 9, et 1. 17 (P.G. 74, 165-168 et 561). Firmicus Maternus. De errore profanarum religionum. c.25, n. 4 (Heuten, p. 109). Pseudo-Alcuin. Liber de divinis officiis, c.40: «redemptionis mysterio sociati» (P.L. 101, 1263 D). Gerhoh de Reichersber (193. 834 A-B)... см. Иеремию 31, 10 -11 о равнозначности слов «искупить» и «собрать»:

Слушайте слово Господне, народы,

и возвестите островам отдаленным,

и скажите: «Кто рассеял Израиля, Тот и соберет его,

и будет охранять его, как пастырь стадо свое».

Ибо искупит Господь Иакова,

и избавит его от руки того, кто был сильнее его.

45 Alexandre d'Alexandrie. Sermo de anima et corpore deque passione Christi, n. 7: «Cur, Domine, in terram descendisti, nisi propter hominem ubique terrarum dispersum? Quandoquidem omni loco pulchra imago tua disseminata erat... Nunc hominem tuum suscipe, depositum recipe, imaginem tuam Adamunque tuum recupera» (P.G. 18, 602). Cf. Addimentum in codice cum varia lectione: «...ut perditum hominem erigeret, dispersa ejus membra recolligens» (603). Симеон Новый Богослов, Discours 22 (120, 424).

46 Hippolyte. In Cantic. 1, 16 (cf. A. d'Ales. La Theologie de saint Hippolyte, p.131).

47 Gregoire de Nazianze. Discours 45, c.29 (P. G. 36, 662-664). Cf. Ephes, 11, 13. Аналогичная трактовка у Максима Туринского - сл. 111 притчи о закваске (P.L. 57, 513-514). Cf. Pseudo-Ambroise (17, 629-630).

48 Paschase Radbert. In Mat.. I. 9 (P.L. 120, 666): d'apres l'Opus imperfectum in Matthaeum (VIе siecle), hom. 33 (P.G. 52, 810-812). Ou encore Jerome. In Ezechielen: «Extendit un passione pennas suas, susceptique discipulos, et portavit illos in humeris suis... ut congregaret filios Israel, sicutgallina congregat pullos sub alas suas» (P. L. 25, 34 c.).

49 Fulgence. Ad. Monimum, 1. 2, c.10 (P. L. 65, 188). Raban Maur, in I Macch., c.8 (109, 1 179). Cf. Irenee. Demonstration, c. 6 (P. O. 12, 759). - P.Damien. Carmina, 39: «Ecce rubet Christi crux sanguine tincta recenti. Haec caelum terris confoederat, infima summis; Haec jubet in nobis, ut lux oriatur amoris, Litibus sedatis succedant oscula pacis» (P.L. 145, 931).

50 Cyrille d'Alexandrie. Thesaurus, assertio 15 (P. G. 75, 293-296); Adversus Nestorium, 1 (76, 17). Suarez. De incarnatione, q. 8, a. 6 disp. 23, sect. 1, n. 4 (Vives, t. 17, р. б48).

51 Hilaire. In Matthaeum, 1. 6, c. 1: «concorporationem Verbi Dei» (P. L. 9, 951). Зато вся наша плоть оказывается тем самым «ословленной»: Athanaze. Discours 3, с.33, λογουείσης τής σαρκός (P. G. 26, 395). Leon. Sermon 73, с. 4: «Quos virulentus inimicus primi habitaculi felicitate dejecit, eos sibi concorporatos Dei Filius ad Dexteram Patris collocavit» (P. L. 54, 396).

52 Hilaire. In psalmum 54, n. 9 (Zingerle, p. 153) De Trinitate, 1. 2, c.25: «assumptione carnis unius, interna universae carnis incoleret» (P. L. 10, 67).

53 Origene. In Joannem, t. 10, c.41 (Preuchen, p. 218); In psalm. 36, hom. 2, n. 1 (P.G. 12, 1330). Methode, Banquet, discours 3, c.4 (Farges, pp. 42-43). Gregoire de Nysse. Discours catechetique, c.32 (Meridier, p. 144); De perfecta Christiani forma (P. G. 46, 280). De occursu Domini (46, 1165). Gregoire de Nazianze. Poemata in alios, 7 (37, 1566). Cyrille d'Alexandrie. In Joannem, passim (73 et 74). Hilaire. De Trinitate, 1. 2, n. 24-25 (P.L. 10, 66-67); 1. 9, n. 9-10 (col. 288-289); 1. 11, n. 14-16 (col. 409); In Matthaeum, c. 2, n. 5 (9, 927); c.4, n. 12 (935); c.19, n. 5 (1025); In psalm. 13, n. 4 (9, 297); in psalm. 51, n. 16-17 (3178); in psalm. 54, n. 9 (352); in psalm. 91, n. 9 (499); in psalm. 138, n. 30 (808). Prosper. Pro Augusino responsiones ad capitula Gallorum, c.8 (P.L. 51, 163). Leon. De nativitate Domini, sermo 1 (54, 191); De passione Domini, sermo 14 (54, 362). Maxime de Turin. Sermon 30 (37, 593). Pseudo-Maxime. Sermon pour Noel: «Sicut sponsus procedens de thalamo suo. Verbum sponsus, caro sponsa. Procedit de thalamo suo, ut cetera membra sponsae colligat, et in una gaudeat ecclesia» (Spagnolo-Turner, p. 163). Recension catholique des Acta Pauli (IVе siele; Wilmart. Revue benedictine, 1910, p.402).

Что бы ни говорили историки, подобные Гарнаку, эта доктрина не касается догмата об ипостасном единстве одной-единственной человеческой природы с божественной, как и единство Отца и Духа с Сыном не требует их воплощения. Эта проблема не осталась незамеченной отцами, см.: Максим. Dispute avec Pyrrhus et lettre 13 (P.G. 91, 305 et 528-5299); и Иоанн Дамаскин. De fide orthodoxa, 1. 3, c.6 (94, 1008). В VI веке, порывая с Преданием, Иоанн Филопон допускает лишь одну специфическую природу, совершенно абстрактную

(ή κοινή φύσις, ό κοι νός τής φύσεως λόγος) и конкретные индивидуальные варианты природы, думая таким образом устранить проблему, которая его смущала (P. G. 94, 748-9), но подав лишь повод к подозрению в троебожии и увязнув в монофизитстве. Несмотря на недостатки, которые он находит в противоположном учении, оно, тем не менее, осталось традиционным. Именно оно легло в основу четвертой главы Второго Собора в Кверзи в 853 году: «Christus Jesus Dominus noster, sicut nullus homo est, fuit vel erit, cujus natura in illo assumpta non fuerit...»

Интересный опыт томистской интерпретации можно найти в книгах: L. Malevez. L'Eglise dans de Christ. - Dans: «Recherches de science religieuse», 1935, et par M. -J. Congar, dans «Revue des sciences philosophiques et theologiques», 1936. Справедливо стремясь избежать путаницы, о. Малевез, сообразуясь с обычным языком Григория Нисского (P. O. 45, 700), отказывается от термина «принимать» (άναλαμβάνειν), когда речь идет о природе вообще. В этом случае он говорит о союзе или включении. Словарь Илария, например, или Афанасия, или Григория Назианзина не проводит этих различий.

Следует, наконец, отметить, что, несмотря на частое смешение двух точек зрения, эти тексты, касающиеся связи, обретенной Христом со всеми людьми в силу одного лишь факта Воплощения, не следует прямолинейно относить и к доктрине мистического Тела.

54 Cyprien. Epist, 63, с.13 (Hartel, p. 71 1). Cyrille d'Alexandrie. In Rom., 6, 6 (P. G. 74, 796). Leon. Sermo 55, c.3: «Naturae humanae oblatio» (P. L. 54, 324), s. 66, c. 3 (366).

55 Greg. Nyss. Discours catechetique, c. 32, n. 3 «όλον συναναστήσας τόν άνυρωπον» (Meridier, p. 144).

56 Cyrille de Jerusalem. Catechese 13. c. 1: «κόσμον όλον άνυρώπων έλυτρώσατο» (P. G. 33, 772). Greg. Nyss. Contra Eunomium, 1. 7: τήν τοΰ πάντός σωτηρίαν (45, 710). Andre de Crete: παγκοσμίος σωτηρία (97, 961). Cf. Irenee. Adv. Haereses, 4, 31-32 (7, 1068-1071). Greg. Nyss. Sur la parole. Alors le Fils... (44, 1316); Maxime, passini (90, 429, 857, 880; 91, 93, 580, 1044, 1280, 1312).

57 Рим. XI, 22. Clement. Stromates, 1. 6, c.14 (St., t. 2, p. 487). Augustin. De correptione et gratia, c.14, n. 44 (P. L. 44, 943). Cf. Tertullien. De oratione, c.6: «Perpetuitatem postulamus in Christo et individuitatem a corpore ejus» (P. L. 1, 1161 A).

58 Τό κοινόν τής άνυρωπότητος είς αύτόν άναβιί πρόσωπν.

59 Cyrille d'Alexandrie. In Joannem, 1. 1 (P. G. 73, 161-164).

60 Progres et Religion, tr. fr., 1935, p. 155. Origene. In Exod., horn. 11, n. 6 (B. p. 259-260). Относительно апостола Павла и стоицизма в этой связи: Mersch. t. I, p. 86-87, note. Недостаточное внимание было обращено также на предупреждение, которое сделал уже Мелер в своем ответе Бауэру (Nouvelles recherches..., Symbolique, tr. fr., t. 3, p. 347). См. также: Paul Henry. La vision d'Ostie, p.27; Jean Danielou. Platonisme et theologie mystique (1944). Современный автор, например, полагает, что Ориген зависит от эллинизма, ибо он усматривает «высшее благо в подобии Богу». Пусть так. Но не читаем ли мы у апостола Иоанна Богослова: «Similes Ei erimus»?

61 Voir: Benoit. L'Horisorr paulinien de l'Epitre aux Ephesiens. - Dans: «Revue biblique», 1937, p. 352, n. 2 (о Еф. 11, 14-18).

62 Ин. 11, 52. Cf. 17, 2. (Следует отметить средний род единственного числа: Ttav б .) Вдохновляясь одновременно двумя великими апостолами, Флор Лионский пишет: «Pro hac adunatione et unitate corporis sui suscepit mortem, testante evangelista», Agversus Amalarium, op. 2, n. 7 (P.L. 119, 87).

63 Ин. 10, 15 -16. Иез. 34. Cf. Jerome. In Isaiam: «et de universis gentibus, una gens fieret christianorum» (P. L. 24, 658 B; cf. 126 B, 504 A, 510 C, 543 B).

64 Ис. 43, 5-6.

65 Кол. 1, 20; Еф. 1, 10. См. F.Prat. La theologie de saint Paul, t. 1, 7е ed., p.352, et t. 2, 6е ed., p.107-108; J.Huby. Les Epitres de la captivite, p.47. Origene. In Levit., horn. 1, n. 4; horn. 4, n. 4 (B. p.287 et 319-320). Basile (?). In psalm. 59 (P.O. 29, 465). Pseudo-Epiphae, horn. 3 (43,468). Maxime. Expositio in oral. dom. (90, 877). Nicetas d'Aquilee. Explanation symboli, n. 10 (P.L. 52, 871). Gregoire le Grand. In evangelia, 1. 1, hom. 8, n. 2 (76, 1104-1105). Missel mozarabe (85, 160-161; cf. 322,484, 579). Heterius et Beatus, ad Elipandum, 1. 1, c.32 (96,911-912). Pseudo-Bede (93,464 B). Pseudo-Alcuin (101, 1072). Pierre Damien, s.47 (144, 762-763). Rufinus episc. De bono pasic, 1. 1, c. 11(150, 1603-1604). Raoul de S.Germer. In Levit., 1. 1 (Max. bibl. vet. Patrum, t. 17, p.68). Pierre de Celle. Liber de panibus, c.19 (P.L. 202,.1011). Rubert (168, 1151 B-C). Durand de Mende. Rationale, 1. 4, c.13 et 33 (ed. de 1672, p. 109 et 147-148).

66 Еф. 2,14. Cyrille d'Alexandrie. - In: I Petr. (P.O. 74,1013). Severe d'Antioche. Horn. 59 (P.O. 8, 232). Ambroise, Epist, 76, n. 9 (P.L. 16, 1261); sermo de caritate, n. 10 (18, 153; in psalm. 47, n. 8), ed. Petschenig, p. 352). Augustin, c.137, n. 6 (P.L. 38, 757). Fulgence. De Trinitate, c.l (65, 498): de Epiphania, s.4, n.2 (65, 733). Pseudo-Primasius. In Ephes (68, 613). Amalaire. De ecclesiasticis officiis (105, 1227, В-С). Raoul 1'Ardent, horn. 7 in domonic. (155, 1-691; cf. 1959). Philippe de Harveng. De continentia clericorum (203, 746). Baudouin de Cantorbery. De Sacramento altaris (204, 731-732). Символом этого служит колыбель Иисуса, у которой для поклонения собрались пастухи и волхвы, иудеи и язычники. Augustin, s.201, n.l et s. 204, n.2 (P. L. 38, 1031 et 1037); Pseudo-Augustin, s.373, n.l et s.375 (39, 1663-1664 et 1668-1669); appendix, s.131, n.5 (39, 2007).

67 Откр. 1. 6. Leon. De passione Domini, s.8, c.7 «Uta in te universa perficis mysteria, ut sicut unum est pro omni victima sacrificium, ita unum de omni gente sit regnum» (P. L. 54, 341). Ruysbroech. Le livre du Tabernacle spirituel, c.2 (tr. fr., 1928, p.30).

68 Augustin. De Trinitate, 1. 4, c.9 (P. L. 42, 896; trad, resumee). Voir aussi le c.7. Maxime. De carit., cent. 1, c.71 (P. O. 90, 976). M.Olier. Lettre a la Prieure de la Regrippiere: «Дух христианской религии заключается в том, чтобы соединить всё, разделенное и расчлененное демонской злобой...» Lettres de M. Olier, ed. Levesque, t. l, p. 3.

69 Еф. 1, 8-10. Четыре возможных смысла слова άνακεφαλαιώσασυαι- восстановить, подвести итог, увенчать и объединить. Именно это последнее предстает здесь в качестве доминирующего смысла (d'Ales, Robinson, Huby Benoit).

70 Bonsirven. Individualistic chretien chez Saint Jean. - Dans: «Nouv. Rev. theol.», 1935, p. 449-476. L.Bouyer. Le mystere pascal, p.179-184. Cf.: Откр. 1, 6.

71 Эдикт Августа (7-6 год до Р. Х.) говорит о «теле эллинов», как миланский эдикт будет говорить о «теле христиан», а кодекс Феодосия - о «теле иудеев». E. -W. Mamso. The J. of theol. Studies, 1936, p. 385.

72 Здесь не может быть и речи о детальном рассмотрении павлового учения о Теле Христовом. Некоторые уточнения можно найти у Мерша, 2е ed. append ice I: La doctrine du s corps mystique dans les differentes epitres de Saint Paul (t. 2, p. 379-391), et a P. Benoit, article cite. - «Revue biblique», 1937 (sept. et oct.) et compte rendu de A. Wikenhauser Die Kirche als der mystische Leib Christi nach dem Apostel Paulus. - Dans: «Revue biblique», 1938, p.115-119. L.Cerfaux. La theologie de l'Eglise suivant Saint Paul (1942), удачно отвечает некоторым истолкованиям Павловых текстов, которые приписывают апостолу идею безликого Христа-иного, нежели Иисус в Евангелиях. См.: L'Eglise dans saint Paul. - «La Vie spirituelle», mai 1943.

73 Еф. 2, 15 и 4, 24; Кол. 3, 10-11, cf. Кол. 1, 20.

74 P. Benoit. loc. cit. (1937), p. 355-361.

75 Sur le Christ et 1'Antichrist, c. 3 et 4 (Achelis, p.6-7); In Daniel., c. 37 (p. 282-284). Cf. Gregoire de Nysse. - In: Cantic., horn. 13 (P. G. 44, 1048); Gregoire de Nazianze. Discours 23, c. 4 (35, 1153).

76 Protreptique, c. 11 (Stahlin, t. l. p. 79; Modesert, p. 173).

77 In psalm. 85 et 122 (P. L. 37, 1085 et 1630); In psalm. 61 (36, 730). Isidore de Peluse, 1. 1, epist. 497 et 1. 4, epist. 103 (P. G. 78, 452 - 453 et 1169). Le salut consiste a «Christi corpori copulari»: Augustin. In Jo., tract. 52, n.6 (P. L. 35, 1771).

78 Capitula theologica et oeconomica, cent. 2, c. 27 (P. G. 90, 1137).

79 In Isaiam, passim (P. G. 70, col.333, 1216, 1325, 1437); In Mich. (71, 717); In Sophom. (1020); In Zachar (72, 100 et 141); In Luc. (72, 493-496 et 888); In Jo. (74. 168 et 557); etc.

80 In Is. (70, 1009-1012); In Zach. )72, 76); In Mich. (71, 689).

81 In Zachar. (72, 76); In Is. (70, 1277); In Jo. (74, 165-168 et 561); de adoratione in sp., c.15 (68, 972). Cf. Durand de Mende. Rationale, 1.4, c.13.

82 In psalm. 45. V. 17 (69. 1045); In Isaiam (70, 1065 et 1200); In Jo. (74, 69). Cf. Ehpes., 2, 19-22.

83 In Is. (70, 333); In Zachar. (72, 100). - Cf. Basile. In psalm. 45 (29, 429-432).

84 Гал., VI, 15; 2 Кор. 5, 17.

85 Еф. 4, 13. Современные переводчики не всегда отмечают эту особенность Павловой идеи «мужа совершенного», однако она прикровенно присутствует в комментарии: R.P.Huby. Les epitres de la capitivite, p.205. Общий контекст Посланий, как и построение всей фразы, видимым образом предполагает ее, что неоднократно подчеркивалось в древности: Augustin. De Civ. Dei, 1.22, с. 18 (P. L. 41, 779); Theophylacte. In Ephes. P.G. (124, 1061 et 1085-1088); Adelmann de Brescia. De Eucharistie sacramento adv. Berengarium epistola (см. ниже, текст 25). Златоуст добавляет к Павлову тексту (In Gal., 3, 25) слова о муже совершенном тот стих, который следует за отрывком, где апостол говорит, что верой мы становимся «одним» во Христе: «Но с приходом Веры, приведшей нас к мужу совершенному, мы более не подчинены воспитателю» (P. G. 61, 656).

86 Pierre Chrysologue, s. 72 (P. L. 72. 406): «Tune omnes unum, imo unus omnes, quando Dei Spiritus in omnibus vivit unus».

87 Bossuet. Allocution aux nouvelles catholiques. - «OEuvres oratoires», Lebarcq, t.6, p. 508.

88 Уже у Игнатия Антиохийского в «Послании к Сириянам», 8, упомянута ή καυολική Έκκλησία. В этом тексте, пишет Т. Прайс, «упор сделан не на пространственном и не на догматическом смысле слова, но на единстве и целостности сферы Божией» («Revue d'hisoire et de philosophie religieuses», 1938, p .232). Абсолютное употребление слова καυολική, catholica в качестве имени существительного засвидетельствовано, начиная с III века, будучи в ходу и вплоть до VII века. Читаем в: Rotmanner. Revue benedictine, 1900; еще у св. Бернара - In Cant., s. 64. n. 8: «reconcilictur Catholicae» (P. L. 183, 1086).

89 Зенон написал трактат об универсалиях, καυολικά. Прилагательное όλος означает «всеобразующий»; наречие καυ ΄όλικου - «вместе», «воедино», в отличие от καυ ΄έκάστου. У Аристотеля существует некоторое различие между καυόλου и κοινόν (общий, совместный) - см.: J.M. Le Blond. Logique et methode chez Aristote, p. 1 7. Главный счетовод империи надзирал έπί τών καυόλου λόγων: Denys d'Alex. dans Eusebe, H. E., 1.7, с. 10, n. 5 (Grapin, t.2, p. 314). Астральные боги Сирии назывались καυολικοί; F.Cumont. Les religions orientales dans le paganisme romain, 4е ed., p. 269.

90 Billot. De ecclesia Christi, n.222: «Numquid enim numerus, materialiter sumptus, divinum quid prae se fert?» A. de Poulpiquet. L'Eglise catholique (1923), p. 180-181. Labrunie et Sertillanges - dans: «Revue des sciences philos, et theologiques», 1928, pp.369-400 et 720. Lacordaire: «Их было только двенадцать, но они уже были вселенской Церковью». Sermons, instructions et allocutions, t.2 (1885), p.40.

91 Pascal. Br. 3.

92 В качестве примера укажем лишь на строку в «Censure de la Sorbonne contre l'Emile (1761): «Церковь является католической, т.е. более протяженной, чем всякое иное сообщество, распространившееся по всей земле».

93 См.: In psalm. 1 18, s. 12, n. 25 (P. L. 15, 1369). Cf. Remi d'Auxerre: «Totus orbis, id est Ecclesia» (131, 230 В). По Василию Великому: In psalmum, 43, 1, οίκουμένη означает христианский мир, в отличие от έυη (см.: Giet. Les idees et Faction sociales de Saint Basile, p.165-166). О Церкви, присутствующей в жизни человека на всех путях его: Cyrille de Jerusalem. Catech. 18, с. 23-26 (P. O. 33, 1044-1048); Augustin. In Jo., tr. 53, c.12 (P. L. 35, 1773).

94 In Genesim, horn. 2, n.5 (В., p. 35). Cf. Jerome. In Isaiam (P. L. 24, 209 B).

95 Сколь реалистичнее Ориген, несмотря на все его «уступки традиционной риторике о всеобщности апостолата» (J. Riviere. La Propagation du christianisme, p. 19). См.: In Mat. series, 39 (К.1., p. 75 et 76); Greg. de Nysse. Discours catech., c. 30.

96 Adv. Judaeos, c.7 et De testimonio animae, c.6 (Reiff., p. 142). Тертуллиан говорит о «vera et catholica Hierusalem», в котором обитают братья Христовы, дети Божий (Adversus Marcionem, 1. 3, с. 22; Kroymann, р.416); он говорит о «catholica bonitas» единого Бога (1. 2, с. 17; р. 358) и Иисуса Христа, «catholicus Patris sacerdos» (1. 4, c. 9; p. 443).

97 In psalm. 149, n. 7 (P. L. 37, 1953); cf. n.2 (1949). De civitate Dei, 1. 18. c. 46: «Ecclesia ubique est»; cf. c. 50 et 51. Августин полагал, по-видимому, что проповедовать Евангелие оставалось лишь немногим народам: In epist Iam Jo., tr. 2, n. (35, 1990; De natura et gratia, c. 2 (44, 249). Он думал, что некоторые острова «Океании» уже восприняли Благую Весть: epist. 199, n. 47 (33, 922-923). Однако, по его мнению, она еще не достигла «самих Эфиопов» что живут на краю земли, на берегах великого Океана, окружающего мир: In psalm. 71, n. l 1-12 (36, 908-909). И чтобы успокоить тех, кто в успехах Евангелия видел знак неминуемого конца света, он, не удовлетворившись указанием на то, что этого закона недостаточно, добавляет: «Sunt apud nos, hoc est in Africa, barbarae unnimerabiles gentes, in quibus nondum esse praedicatum evangelium, ex lis qui ducuntur inde captivi, et romanorum servitiis jam miscentur, quotidie nobis addiscere in promptu est» (Epist. 197. n.4 et 199, n. 46; P. L. 33, 900 et 92).

98 De moribus Ecciesiae catholicae, 1.2, n. 74 (P. L. 32. 1378). De Civitate Dei, 1.10, c.32, n.2: «Via ergo ista non est unius gentis, des universarum gentium. Et lex verbumque Domini non in Sion et Jerusalem remansit, sed inde processit, et se per universa diffunderet».

99 Это уже аргументация Ortat de Mileve - De schismate Donatistarum, 1.2, c.l (P. L. 11, 941-946): «Pro voluntate vestra in angustum coarctatis Ecclesiam». Cf. In Jo., tract. 10, n. 8: «Extende caritate per totum orbem, si vis Christum amare» (35, 2060). Cf. Gregoire de Nazianze. Discours sur le papteme du Christ. Церковь, осознавая себя вселенской по сути, восклицает устами пророка: «Тесно для меня место, уступи мне, чтобы я мог жить» (Ис. 59, 20) (P.G. 46, 577).

100 См. Sermon 128, n.l et 10 (P. L. 38, 768) et sermon 12 Denis, c. 3 (46, 853). аргументацию против донатистов, что в Песне Песней находили предсказание об Африканской Церкви. Чтобы как-то разъяснить другие места в Писании, которые противоречили их концепции, донатисты заявляли, что Церковь проникла уже повсюду, оставаясь, однако, ограниченной пределами Африки, - идея, аналогичная взглядам некоторых апологетов, говоривших о «переходящей» или непрочной кафоличности. Augustin. De agone christiano. n.3I (P. L. 40, 307); Contra epist. Parmeniani. 1. 2, n. 38 (43, 79); Contra litteras Retiliani, 1.2, c. 39, n. 94 (43, 294).

101 Collatio cum Donatistis, 3a dies, c.3 (P. L. 43. 624). Cf. In psalmum 85, n. 14 (37, 1091).

102 In I Jo., tract. 10 (P. L. 35, 2060); cf. In psalmum 65. n. 2 (36, 877). Isidore de Seville. Sententiae, 1. 1. c. l6: «Ideo dicitur catholica. pro eo quod universaliter per omnem sit mundum diffusa... Haereses autem in aliquo angulo mundi aut unga gente inveniuntur versari. Ecclesia vero catholica, sicut per totum mundum extenditur, ita et omnium gentilium societate construitur» (85, 572; cf. 740).

103 Epist. 140, n. 43 (P. L. 33, 556). Sermo 3, n.5: «Donee fermentaretur totum. Hoc est illud totum, quod graece dicitur olon; ubi custodientes vinculum pacis, eritis secundum totum, quod catholon vocatur, et unde catholica nominatur» (46, 828). Contra Donat, epist., n. 2 (43, 392). In Jo., tract. 118, n. 4: «Quadripartite vestis Domini Jesu Christi, quatripartitam figuravit ejus Ecclesiam, toto scilicet qui quatuor partibus constat, terrarum orbe diffusam, et omnibus eisdem partibus... concorditer distributam... Tunica vero illa sortita, omnium partium significat unitatem, quae caritatis vinculo continetur... «Desuper contexta per totum»: a quo toto, sicut graeca indicat lingua, catholica vocatur Ecclesia» (35, 1949). Cf. Eb. Bar Bahriz (?). Expositio officiorum Ecclesiae, tr.3: «In voce "universa" totius communitatis comgregatio fit» (trad. Connolly, t.l, p. 185).

104 Hildefonse de Tolede. De cognitione baptismi, c.73: «Hinc et universitas ab una cognominata est, propter quod in unitatem colligitur» (P. L. 96, 138). Isidore de Peluse, Lib 1, epist. 65: Как жатву собирает Христос все человечество на гумно Церкви Своей (P. G. 78, 225). То же у Августина, In psalmum 83, n.7: «in fide vera, in fide catholica, in societate unitatis Ecclesiae». Все это не исключает, разумеется, других истолкований выражения «Ecclesia catholica»: скажем, истолкования, обращенного против раскольнических группировок, и т.п.

105 Мы не считаем, что можно сказать, как выражается один современный автор, что «расцвет идеи качественной кафоличности» в противоположность идее «пространственной и количественной кафоличности» был отчасти вызван некоторым забвением патристических истоков (G. Thils. Les Notes de I'Eglise dans l'apologetique catholique depuis la Reforme, p. 252).

106 Mystagogie, c. l (P. G. 91, 665-668; перевод несколько сокращенный). Сравните: Philon. De confusione linguarum, c. 11, n. 41-43. Ср. слова хора на съезде католической рабочей молодежи в Париже на Пятидесятницу 1937 года: «Как все спицы в колесе встречаются в ступице, так и все дела наши устремлены к единой цели...», а вслед за тем отнесение ко Христу роли всеобщей Связи.

107 Нот. 65, n. l (P. G. 59, 361-362). Isidore de Peluse, 1. 1, epist. 471: «Мы должны обращаться с рабами, как с самими собой. Ибо они такие же люди, как мы. В истине же мы все едины - по своей природе, по вере, по суду, которого мы все ждем (78, 440). Maxime de Turin. Horn. Ill (P. L. 57, 514).

108 Lib. 1, c.30, n. 63 (P. L. 32, 1336).

109 L. Cerfaux. Le symbolisme attache au miracle des langues, dans Ephemerides theologicae lovanienses, 1936, p. 256-259.

110 В Деян. II, 3 термин διαμεριζόμεναι, наверно, выбран не случайно. Этим словом в Песне Моисея обозначается расселение народов. Втор. 32, 8 (Cerfaux). Cf. Augustin. In psalm. 54, n.l 1 (P. L. 36, 636). Pseudo-Chrysostome. In Pent., s.2 (P. G. 52, 807-808). Gregoire de Nazianze. Discours 41, pour la Pentecote, c.16: ή παλαία. Διαίρεσις τών φωνών (P. G. 36, 449 C).

111 Augustin. In Joannem, tr. 6, n. 10: «Spiritus sanctus divisus in linguis, unitus in columba... Linguae dividuntur, columba copulat»; d'ou «in columba unitas, in linguis gentium societas» (P. L. 35, 1429). Et sermon 19 Denis, n. 11 (Morin, p.109): «significando faciebat (Spiritus)». Maxirne de Turin, sermon 55: «...ut in unam eamdemque fidem omnium gentium coadunaretur universitas» (P. L. 57 642).

112 Paul Claudel. Introduction au livre de Ruth, p. 93.

113 Augustin. In psalmum 49, n.10 (P. L. 36. 572); in psalmum 86. n. 4: «sacramentum magnum hujus doudenarii numeri... sacramentum est cujusdam universitatis, quia per totum orbem terrarum futura erat Ecclesia» (37, 1103-1104); In Joannem. tract. 27, n. 10 (35. 1620). Pseudo-Haimon (118. 353).

114 Ср. Откр. 7, 4-8 и 21, 12 и 14. Hermas. Similitude 9, c. 17, n. 1-5 (Lelong, p. 272-275). Chrysostome. In Act., horn. 4. n. 2 (P. G. 60, 44). Chrysostome et Severien de Gabala dans Cramer, Catena in Act. (1838). p.24 et 27. Augustin. In psalm 86, n. 4 (P. L. 37. 1103-1104). Cf. Origene. In Num., horn. 26, n. 4(B. p. 250). Доминиканская литургия, молитва Пятидесятницы: «Deus. qui per diversitatem linguarum multarum gentes in unitate fidei congregasti». Gelasianum (Wilson, p. 83). Grimaldus, Liber sacramentorum. Prefaces du lundi et du mardi de la Pentecote: «Qui in principio nascentis Ecclesiae... linguarum diversitatem in unius fidei confessione sociaret», «per diversitatem linguarum gentes in unitate fidei solidaret» (P. L. 121, 899).

115 Augustin, sermons 266 a 269 (P. L. 38. 1225-1237); sermon 175, n. 3 (38, 946); In I Jo., tract. 6, n. 10 (35, 2025); etc. S. 266, n. l: «Omnes linguae in uno hominem omnes gentes in unitate». S. 268, n. l: «Unusquisque homo, unus homo linguis omnium gentium loquebatur. Loquebatur unus homo linguis omnium gentium: unitas Ecclesiae in linguis omnium gentium». S. 269. n.l: «Tune enim et unus fidelis linguis omnibus loquebatur: et nunc unitas fidelium linguis omnibus loquitur. Itaque etiam nunc omnes linguae nostrae sunt, quoniam membra sumus corporis in quo sum». In Jo., tract. 32, n. 7 (35, 1645). Raban Maur, hom. 57 in evang, et epist. (P. L. 110, 255).

116 Rupert. De divinis officiis. 1. 10. c. 3: «In illa, quam celebramus. effusione sancti Spiritus, illud impletum est, quod... parti nostro Abrahae Dominus ait (Gen., 12). Illud nunc impleri coepleri coeptum est, quando Spiritus samctus, apostolorum pectora invisbiliter penetrans, novum dedit sanctificationis signum, ut in ore eorum omnium genera nascerentur iinguarum» (P. L. 170, 264). Текст 60-й главы Исайи также сопоставляется с событием Пятидесятницы: Иероним, In Isaiam, 1.17 (P. L. 24, 587-598).

117 Pseudo-Fulgence. s. 51 (P. L. 65. 918). Fulgence, s. 8, n. 2-3 (65, 743 et 744). Pseudo-Ambroise, 8. 36 (17, 676). Augustin; De civitate Dei, 1. 18, c. 49 (41, 162); In psalmum 54, n. (36, 636). Maxime de Turin, s. 50 (57, 635-636). Gregoire. In evang. hom. 30, n. 4 (76, 1222). Irenee. Adv. Haereses, 3, 12, 2 (P. G. 7, 929). Greg. Naz., Disc. 41, c. 16 (36. 449). Chrysostome, hom 2 sur la Pentecote, n. 2 (50, 476). О Церкви, уподобленной башне: Ерм, Видение 3, гл. 3, 3 и Подобие 9, гл. 13, 1 (Lelong, p. 35 et 259). Sacramentaire leonien. молитва из Вечерня Пятидесятницы: «Ut gentium factadispesio divisione linguarum ad unam confessionem tui nomonis caelesti munere congregetur» (P. L. 55. 39). Мозарабский служебник, праздник Пятидесятницы (85, 617).

118 Еф. 5, 25-32. Augustin. Epist. 185, n. 38-40 (P.L. 33, 809-810); In psalm. 44, n. 3 (36, 494-495); In psalm. 120. n. 9 et 122. n. 5 (37, 1612 et 1633); C.Donat. spisc., n. 17 (43, 403). Jerome. In Mat.. 9. 15: апостолы были первыми плодами Его мистического брака с Церковью (6, 58). Hildebert, s. 144 (171, 959-963). (Известно, что множество проповедей, приписываемых Гильдеберту де Лавардену, епископу Турскому, не принадлежат ему; некоторые из них были созданы Петром Ломбардским.) Римский антифон Benedictus'a в день Богоявления: «Hodie caelisti sponso juncta est Ecclesia, quia in Jordane lavit Chrisus ejus crimina». Sophronius de Jerusalem, Miracles des Ss. Cyr et Jean (P. G. 87, 3569).

119 Irenee. Adv. Hae eses, 4, 33, 14 (P. L. 7, 1082) et 4, 21, 3 (1046). Demonstr.. c.8: «Завет усыновления» (P. O. 12, 760). См. 1 Пет., 2, 9 и посл. Варнавы, 14 (Oger-Laurent, р. 83).

120 Visio 2, с. 4, n.l (belong, p. 23).

121 Мф. 21, 43; ср. также Втор. 7, 6; 14, 2; и 1 Пет. 2, 9.

122 Histoire ecclesiastique, passim.

123 Гал. 3, 16, Быт. 15, 18.

124 Irenee. Adv. Haereses, 4, 8, 1: «(Deus) qui in regnum caelorum introducit Abraham, et semen ejus quod est Ecclesia, par Christum Jesum; cui (Ecclesiae) et adoptio redditur, ethaereditas quae Abrahae promisa est» (P. G. 7, 993). Augustin. De doctrina Christiana, 1.3, n. 48-49 (P. L. 34. 84-85); Expositio in epist. ad Galatas, n. 28 (35, 2125). Leon. In Nativ. Domini, s. 10, c. 7 (54, 324). Claude de Turin. Enarr. in epist. ad Galat. (104, 878).

cm. L.Cerfaux. L'Eglise et le Regne de Dieu d'apres Saint Paul, в Ephemerides theologicae lovanienses, 1925; A.Charue. L'incredulite des Juifs dans le Nouveau Testament, p. 309-311; Erik Peterson. Le mystere des Juifs et des Gentils dans I'Eglise (tr. fr. 1935). Stanislas Fumet. Devant la question juive, в Le retour d`Israel, 15 мая 1928, стр.10-11.

125 Justin. Dialogue avec Tryphon, c. l 1, n.5 (Archambault, p. 54). Origene. In Exodum, hom. 8, n.2: «Nam et si in carne gentes sumus, in spiritu Israel sumus» (В., р. 221); in Leviticum, hom 14, n.2 (В., p. 480-481). Augustin. De fide rerum quae non videntur, n.5! «Бог, благословляя Авраама, обещал создать меня (Церковь); через все народы понесу я благословение Христово» и т.д. (P. L. 40, 174); s. 144, n. 5 (38, 790); De Civitate Dei, 1. 18, c. 28 (41, 584); In Joannem, tract. 42, n.5 (35, 1701-1702). Pseudo-Ambroise, s. 58, n.2: «Domus Israel, quae domus nos sumus... Nos sumus Israel, vinea Domini sumus» (17, 723). См. Откр. 2, 9; Еф. 2,12. - Авраам - «Отец Церкви»: Diodore de Tarse (Deconink. Essai sur la chainede 1'Octateuque, p. l, 12-116. Но когда по завершении своей провиденциальной миссии Израиль возжелал сохранить свои привилегии, он стал узурпатором: Hilaire. In psalm. 67, n. 3 (Zingerle, p. 306).

126 I Пет. 2, 9; Откр. 1, 6; См. Исх. 19, 6. См. Dom Botte. Semaines liturgiques. 1.11 (1933), p.23: «А вы будете у Меня царством священников», говорит Ягве в Исх. 19, 6; это выражение появится в Первом Послании Петра в применении к христианам: 2, 9; Откр. 1, 6 и L.Cerfaux. Regale sacerdotium, dans Revue des sc. philos. et Theologiques, 1939.

127 Eusebe. Praep. evang., 1.1, c. 5 (P. G. 21, 44-48). Hilaire. In psalm. 136, n. 2 (Z. p. 724). Ambroise. De officiis ministrorum. 1.3, c. 17, n. 98 (P. L. 16, 172). De sacramentis, 1.1. c. 4, n.l 1 (16, 420), Ambrosiaster. Q. 114, adv. Paganos (35, 1346). Fulgence. Epist. 14, n. 47, et epist. 17, n. 48 (65, 435 et 482): De fide, n. 22 (6, 682); etc.

128 Молитва Великой Субботы после 4-го пророчества: «Deus cujus antiqua miraculs etiam nostris saeculis coruscare sentimus. dum quod uni populo. a persecutione aegyptiaca liberando, exterae tuae potentia contulisti, id in salutem gentium per aquam regenerationis operaris, praesta. ut in Abrahae filios et in israeliticam dignitatem totius mundi transeat multitude». Cf. Gelasianum, ed. Wilson, p.82.

129 Рим. 9, 5; Гал. 3, 25 и 29; Еф. 2, 12. Augustin. C.Faustum. 1.3, c. 3 (P. L. 42, 215). Leon. In Epiph., s. 3, c. 2: «De quibus (gentibus) quondam beatissimo patriarchae Abrahae innumerabilis fuerat promisa surccession non carnis semine, sed fidei fecunditate generanda; et ideo stellarum multitudini comparata, ut ab omnium genyium patre, non terrena, sed caelestis progenies speraretur» (54, 241). - Cf. Meliton de Sardes. Homelie sur la Passion (resume par Campbell Bonner, Melanges Cumont, p. 111: «The congregation of Israel is the pattern of the Church»). Cyrille d'Alexandrie. Glaphyra in Genesim, 1.3, n. 2 (P. G. 69, 113).

130 См., в частности: Ис. 19, 23-25 и Иер. 33, 38-42.

131 Весь Израиль - gens prophetica. «народ-метафора» (G. Cattaui), «таинство» человеческого рода (Tertullien. Adversus Marcionem, 1. 4, с. 16; Kroymann, p. 471). Иногда недооценивают значимость Ветхого Завета, ибо не понимают его роли. Чрезмерно увлекаются поисками в нем совершенства и завершенности, тогда как в нем следует видеть прежде всего подготовительный этап. (Cf. J. Levie. La crise de l'Ancien Testament, dans N. R. Theol., 1929, p. 835). Ветхий Завет подготовил Новый, он возвестил его, в недрах своих он соткал тело, которое Новому Завету надлежало одухотворить. Первому трактату своего труда «De peregrinante Civitate Dei» Henry de Marcy дает характерный заголовок: «De praeparatione materiae Civitatis Dei» (P. L. 204, 253). Куколка не столь хороша, как другие насекомые, но в ней созревает бабочка. - Разочарованные Книгой, которую они не сумели прочитать, некоторые христиане поддались искушению отвергнуть ее; так повелось изначала. Церковь же сохраняет ее. Она не позволяет, чтобы разрывали единое Писание Христово (Augustin. De moribus Ecclesiae catholicae. 1.1, n. 2; P. L. 32, 1311). Она почитает Ветхий Завет наравне с Новым: «Utrumque Testamentum custodiens, et tarn secundum Legis decalogum quam secundum quatuor Evangelii libros vivens, usque ad perfectionis culmen extenditur» (Gregoire. Moralia in Job., 1. 35, c. 20, n. 48; P. L. 76, 778. Cf. Paschase Radbert. In Mat., 1. 7. c. 14; P. L. 120. 519). - Будучи единственным осуществлением того, что Ветхий Завет содержал в прообразе, Церковь дает возможность понять его в Духе Нового Завета и сделать вечным: «Sic Novum Testamentum Ecclesia recipit, ut Vetus non abjicial; sic Vetus veneratur, ut Novum semper in ipsis sacrificiis carnalibus per spiritum intelligat» (Gregoire. In Cant., c. 7, n. 18; P. L. 79, 538. Cf. Origene. In Leviticum, hom. 6, n. 2 (В.. p. 361); Augustin. Contra adversarium legis et prophetarum, 1. 2, c. 7, n. 29; 42. 655). cm. Israel et la joi chretienne (Fribourg, 1942), surtout p.30-39.

132 Швейцеру принадлежит весьма верное наблюдение об апостоле Павле: «Auch das Individualistische der hellenistischen Mystik lehnt er ab. Als das Korrelat zu Christus erscheint ihm nicht der einzelne Glaubige, sondern die Gemeinde». Die Mystik des Apostels Paulus (Tubingen 1930), p. 31.

133 Это признает - Reitzenstein. Die hellenistischen Mysterien-religionen, 2е ed.. 1920, p.106. Cf. H. von Balthasar. Presence et Pensee, p. 102: «To, что относилось к социальному в языческих мистериях, было всего лишь выражением стадного инстинкта, стремящегося обеспечить индивидуальное спасение членам группы. Напротив, радикально социальной представляется идеологическая деятельность. Ибо если деятельность вовне и деятельность внутренняя совместно образуют единую историю, социальный характер внешней деятельности (Церковь) тем самым обнаруживает тот же характер внутренней деятельности (мистическое Тело)».

134 См. валентинианские фантазии о Человеке и Церкви, последней паре божественного Огдоада: Tertullien. Adversus Valentinianos, с. 7 (Kroymann, p. 185).

135 См.: Theodore de Beze. Traite de l'authorite du Magistrat en la punition des heretiques: Церковь - «это наша христианская республика, состоящая из множества объединенных компаний и граждан. Церковь есть союз христианских городов» (tr. fr. par Colladon, 1560). «Церковь, - сказал Эдмон Шерер, - есть абстракция, в силу которой церкви принимают себя за нечто целое» (Esquise d'une theorie de l'Eglise chretienne, p. 4). А вот недавнее высказывание: «Церковь - это не просто сумма индивидов, застигнутых в мире на своем пути и назначенных заранее наследниками Царства Небесного», и еще: «Церковь есть мать всех верующих, она существует, прежде всего, из них». Эмиль Бруннер добавляет далее: «Община непременно должна создать некий организм, «внешний» орган, в котором раскрывалась бы его жизнь» (Le renouveaude l'Eglise (1935, p. 12, 14 et 23).

136 B частности: Kattenbusch. Der Quellort des Kirchenidee (1921) et K.-L.Schnidt. Die Kirche des Urchristentums (1927) et article Έκκλησία в: Kittel. Theologisches Wdrterbuch zum N.T., Band III, p. 502-509 (1936). Cf. H.Koehnlein. La notion de l'Eglise chez l'apotre Paul, dans «Revue d'histoire et de philosophic religieuse, 1937, p. 357-377, et A.Fridrichsen. Eglise et sacrement dans le Nouveau Testament, ibid, surtout p.3 38 a 347.

137 L. Cerfaux, loc. laud., p. 188-191. «Эти три термина: созыв, Церковь и Царство взаимно дополняют друг друга; каждый из них непременно находится в единстве с другими; поставленные в один ряд, они указывают на одно из основных направлений первоначальной христианской мысли»; et Theologie de 1'Eglise suivant saint Paul, p. 143 et 149-150. (При переиздании мы не смогли принять во внимание этой важной работы.) См. 1 Феc. 2, 12.

138 De ecclesiasticis officiis, 1.1, c. l (P. L. 83, 739-740); Etumol., 1.8. c. l, n. 7-8 (82, 295). Cf. Augustin. In psalmum 81, n. l (37. 1047); In Rom. inchoata expositio, n. 2 (35, 2089). Raban Maur. De sacris ordinibus, c.l (112, 1166). Remi d'Auxerre. De dedicatione Ecclesiae: «Magna differentia apparet inter ista duo nomina, Synagogae scilicet et Ecclesiae; Synagoga namque congregatio dicitur... Ecclesia vero convocatio noncupatur...» (131, 847). Plocidus minachus. Liber de honore Ecclesiae, c. 2 : «ecclesiam esse congregationem fidelium, vel potius convocationem, notissimum est» (163. 623). Bonaventure. In Hexaemeron, coll. 1, n. 2 (ed. de Quaracchi, t. 5, p. 329). Durand de Mende. Rationale, 1. 1, c. l, n. 2: «Ecclesia graece, dicitur convocatio latine, quia omnes ad se vocat» (ed. de 1672, p. 4). - Ср. Ватиканский Собор, Constitutio de fide catholica, c. 3, и Ис. 11, 12:

И поднимет знамя язычников,

и соберет изгнанников Израиля,

и рассеянных иудеев созовет

от четырех концов земли.

139 Augustin. Epist. 343, n. 8 (P. L. 33, 1057).

140 Гал. 4, 22-31. Tertullien. Adversus Marcionem, 1. 5. c. 4 (Kroymann. p. 579-5X1): Ad marlyres. c.l: «Domina mater Ecclesia» (P. L. 1. 619).

141 у Eusebe. H. E.. 1. 5. c. l. n. 45 (Grapin. t. l. p. 35).

142 Adversus Haereses. 3. praef.. et 3. 24. 1 (P. O. 7, 843 et 966). Gregoire de Nysse. Surla recurrection discours 1 (46. 604). Clement. Pedagogue. 1.3. c.12 (St.. t. l. p. 290).

143 In Gen., horn. 10. n. l (Baehrens. p. 93): cf. In Prov.. 17. 63 (P. G. 17. 201); Periarchon. 1. 4. n. 9 (K. p. 336). Ambroise. In Lucam. 1. 5. c. 7: «Fleat pro te mater Ecclesia, duae pro singulis filiis vidua mater intervenit».

144 De catholicae Ecclesia unitate. c. 6; c. 5: «una materfecunditatis successibus copiosa. etc»(Hartel, p. 214); Epist. 47 et 74 (Bayard, t. 2. p. 117et 284). Methoded 'Olympe, Banquet, discours 8. c. l I (tr. Farges, p. 133). Augustin. Contra litteras Petiliani, 1. 3. n. 10 (P. L. 43. 353): Sermo 216. n. 8 (38. 1081).

145 Epist. 41, n. l (P. G. 32.345).

146 Optat. De schismate donatistarum. 1.1. c. 11 et 1. 7. c.5 (ed. Zicwa. p. 14 et 178). Fulgence. Pro fide catholica. n.4 (P. L. 65. 710). Augustin. Epist. 185, n.46. et 243. n. 8 (P. L. 33. 813 et 1057; In psalm. 88. s. 2. n. 14 (37, 1140-1141); In psalm. 126. n. 8 (1673); In Jo., tract.. 35, n. 3 (35. 1648); Sermo 22. n. 10 (38. 154); s. 121, n. 4 (679); s. 192. n. 2 (1012): s. 216. ad completentes. n. 7-8: «ecce uterus Matris Ecclesiae. ecce ut te pariat atquc in lucem producat, laborat in gemitu tuo...» (1080-1081); s. 344. n. 2 (39. 1512); De nuptiis. 1. 2. n. 9 et 12 (44, 442 et 443); Serm. in Matt., 12. c. 8: «Carissimi, quis vos peperit? - Audio vocem cordis vestri: Mater Ecclesia» (46, 938); Sermo de Alleluia: «Frequentate hanc matrem. quae genuit vos... Neque poterit quispiam habere Deum patrem. qui Ecclesiam contempserit matrem. Haec ergo sancta et spiritalis mater cotidie vobis spiritales escas praeparat» (Morin. p. 332-333); Epist. 480. c. 2 et 98, n. 5 (P. L. 33. 188 et 362) -- Pseudo-Augustin. De conflict vitiorum et virtutum, c. l: «Multi intra sinum matris Ecclesiae constituti», Ambroise. De incarnationis dominicae Sacramento, c. 2, n. 13 (P. L. 16. 821), etc. Jerome (25 832 C.). Maxime de Turin. Tractatus adversus Paganos (P. L. 57. 783). Jean Diacre. Lettre a Senarius. c. 4 (59, 402). Cesaire d'Arles. Sermon 123. n. 3 (Morin, p. 491); etc.

147 Аналогичные тексты: Hennas. Vision 3. 9. I (Lelong. p.48). Clement d'Alexandrie. Pedagogue. 1. 1, c. 5. 21; c. 6. 42 (St.. t.l. p. 102 et 115). Cyrille de Jerusalem. Cateches 18. c. 26: «Когда случается тебе проходить через город, не спрашивай о том лишь, где находится Церковь, но о том, где находится Церковь кафолическая, ибо такое имя носит эта святая Матерь, Супруга Христа нашего» (P. G. 33, 1048). Chrysostorne. Adversus Judaeos, 1. 1. n. 8 et 1. 3, n. 6 (48. 856 et 869); Catech. I, n. l (49. 224). Pierre Chrysologue. Sermon 73 (P. L. 53. 408); Cassiodore. Expositio in psalterium. praefatio. c. l7: «O vere sancta,о immaculata. о perfecta mater Ecclesia. quae, divina gratia largient, sola vivificas, et perditum propriis culpis institutione tua humanum genus instauras!..». et In psalmum 62 (70, 23 A et 438 C). etc.

Надпись Латеранского баптистерия (Duchesne. Liber pontificalis, t. l. p. 236):

Virgineo fetu Genitrix Ecclesia natos

Quos spirante Duo concipit amne parit.

Мозарабский служебник, служба Великой Субботы: «In aelermam modo vitam filii lucis oriuntur. quos matutino partui per gratiam spiritalem hac nocte progenerat Mater ecclesia» P. L. 85. 474).

148 L'Eglise et les eglises, trad. Moobs, Oecumenica, t. 3, p. 141. Cf. Calvin. Institution de la religion chrestienne, ch. 4, 4 partie (Pannier, t. 2, p. 121). См. монографию: J.C.Plumpe. Mater Ecclesia (Waschington, 1943).

149 Следует отметить, к примеру, что блаженный Августин четко различает Церковь, которая есть Тело Христово и Град Божий, и Церковь видимую, заключенную в определенные границы времени и пространства: In psalm. 90, sermo 2, n. l (P. L. 37, 1159).

150 Augustin. In psalm. 7, n.7: «In ecclesiis, hoc est in ilia congregatione populorum atque gentium» (P. L. 36, 101).

151 Victorin de Pettau. In Apocalupsin (recension de Jerome), 12, 4: «Ecclesiam illam catholicam, ex qua in nivissimo tempore creditura sunt centum quadraginta quatuor millia hominum» (Haussleiter, p. 113).

152 См. ниже

153 Ambroise. In Lucam, 1.1, n. 17 (P. L. 15, 1540). Jerome. Preface au commentaire sur Osee (P. L. 25, 817-818), et 1. 1, c. l (823); In Isaiam (24, 521-522 et 606 A). Augustin. Sermon 364, n.2: «Meretrix quam Samson in conjugium sumit, Ecclesia est, quae ante agnitionem unius Dei cum idolis fornicata fuit, quam postea sibi Christus adjunxit» (39, 1640). Hildefonse de Tolede, Liber de itinere baptismi, c. 4 (96, 172-173). Paschase Radbert. In Mat., 1. 6, c. 10 (120,432). Raban Maur. In Ruth, c. 7: «Graias refert Ecclesia gentium Salvatori, quod earn respicere misericordiae suae intuitu dignatus est; cui ille indicavit placere sibi quod, post mortem prioris viri, hoc est erroris atque diaboli, reliquerit parentes suos idololatras et terram nativitatis suae, carnalia utique desideria, et associare se appetivit populo sanctorum»; et c. 10: «Ad istum lectum Redemptoris nostri properavit Ecclesia, et discooperto a pedibus ejus pallio, hoc est, revelsto de incarnatione ejus sacramento, illuc se humiliter veniam deprecando et salutem quaerendo prostravit» (P. L. 108, 1207-1208 et 1213); Homilia 163 in evang.; «Ecclesia ventura ad Dominum de gentilitatis errore» (110, 458). Jean moine (166, 1513). Alger de Liege (180, 779); etc. - Всегда неверная в слишком многих из членов своих: Rupert. In apocal., 1. 7 (P. L. 169, 1041). См. ниже, гл. IV.

154 Откр. 21, 9, cf. 3, 5; Гал. 4, 26 - Agobard. Epist. ad clericos lugdunenses (P. L. 104, 189).

155 Augustin. De continentia, c. 11, n. 25: «Peccata, pro quibus quotidiana vox totius Ecclesiae est: Dimitte nobis debita nostra».

156 Origene. In ezech., horn, l. n. 11 (В., p. 335); In Judic., hom. 8, n.5 (B., p. 514); etc.

157 Calliste: cf. Hippolyte. Elenchos, 1. 9, c. 12. Augustin. In Jo., tract. 27. n.11: «Modo enim corpus Christi mixtum est tanquam in area» (P. L. 35, 1621); tract. 122, n. 7 (1692); De doctrina christiane, 1. 3, n. 45: opposition du corpus Domini verum et du corpus Domini permixtum, ou simulatum (34, 82); Sermons 47, n. 6 et 223, n. 2 (38, 298 et 1092-1093); De Civitate Dei, 1. 18, c. 49 (41, 611); Breviculus collationis cum donatistis, 3a dies, c. 8, n.10 (34, 629); Ad donatista post collationem, n. 10-14 (43, 658-660).

158 Clement. Pedagogue, 1. 1, c. 6 (St., t.l, p. 115). Cf. Hippolyte. In Danielem, 1, 14. Ambroise. Epist. 63. n. 37 (P. L. 16, 1199 B). Jerome, in Jeremiam (24, 697 D). Augustin. Epist. 34, n.3: «Ecclesia mater spiritualis» (33, 132); Epist. 98, n. 5: «Tola hoc ergo mater Ecclesia, quae in sanctis est, facit, quia tola omnes, tola singulos parit» (33, 362);

In Jo., tract. 120, n. 2 (35, 1953). Paschase Radbert. In psalm. 44, 1.1: «Generaliter omnis Ecclesia jure virgo, quia de viro Christo Jesu sumpta est, appellatur et sponsa... nee seductione decipitur, nee violentia vincitur... nee ullis persecutionum generibus superatur, quia in fide internae virginitatis virtute fulcitur... Haec est igitur Ecclesia una et perfecta clumba Dei, veraque Catholica mater, et sponsa, et virgo...» (P. L. 120. 10001). Pierre Damien. Sermons 49 et 67 (144, col. 779 et 838). Honorius d'Autun. Sacramentarium, c. 88 (172, 794). - Nombreuses referenses dans: S. Tromp. De nativitate Ecclesiae ex Corde Jesu in cruce; Gregorianum, 1932, p. 500-507.

159 Pierre le Venerable. Tractatus contra Petrobrusianos (P. L. 183, 793).

160 Discours aux predicaterus de careme a Rome, 28 февраля 1927 (см. «La Croix» от 15 марта). Cf. M. - J. Congar. Esquisses du Mystere de Eglise, p. 84.

161 В этом смысле о ней скажут то, что блаженный Августин сказал о Христе: «Nee ipse Dominus, in quantum via nostra esse dignatus est, tenere nos voluit, sed transire»; De doctrina christiane, 1.1, n. 38 (P. L. 34, 33).

162 Scot Erigene. In Joannem (P. L. 122, 326).

163 Pedagogue, 1.1, c. 6 (St., t. l, p. 106).

164 Видение 2, IV, I, и видение 1, 1, 6: «Бог, живущий на небесах, сотворивший из ничего всё сущее и умноживший ради святой Церкви Своей...» (Lelong, р. 23 et 27). Pseudo-Chrysostome. Sermon 1 in Pentec. (P. G. 52, 806).

Ср. Прит. 8, 22; Assomption de Moїse, 1, 12: «Он сотворил мир в предвидении Закона Своего». - Такова же, как известно, точка зрения многих русских богословов, склонных усматривать символ этой Церкви в божественной Софии, о которой говорят Книги Премудрости и Экклезиаста (S.Bulgakov, в Irenikon, 1931, р. 693-694). Подобное сближение можно найти в произведениях, приписываемых Клименту, и у Августина.

165 Breviculus collationis cum donatistis, dies 3a, c. 10, n. 19: «Deinde calumniantes (Donatistae), quod duas Ecclesias Catholici dixerint...» (P. L. 43, 634).

166 Даже превосходным авторам иногда не удается сделать это в достаточной степени. Недостаток именно такого рода можно усмотреть, в частности, в небольшой книге о. Клериссака «Le Mystere de l'Eglise». Поэтому появляется утверждение, которое почти не смягчается контекстом: «Все инстинкты христианского разума и католической души тяготеют к тому... чтобы не проводить различия между Материнством Церкви и ее владычеством»; а вот и другое, неточно - ввиду недостатка анализа - выражающее прекрасную по сути своей мысль: «Определенный знак, по которому можно судить, что мы сохраняем полноту духа, состоит в том, что мы отказываемся допустить, что Церковь могла бы причинить нам иное страдание, чем мог бы причинить его сам Бог» (4е ed., p. 165 et 144). - См. у Конгара op. cit., изображение на двух столпах с последующими богословскими разъяснениями, р. 95-100 (ainsi que p.268-272); et Mersch. op. cit., t.2, p. 233, n. 4.

167 Pierre Damien. De Quadragesime, c. 9 (P. L. 145, 560).

168 Honorius d'Autun. De offendiculo, c. 14 (M. G. H., Libelli de lite, t. 3, p. 42).

169 Benoit XV. Encyclique sur saint Ephrem: «Patriae illius, quae nihil est aliud nisi intima in animis justorum Dei doninatio hie inchoata, in caelis perfectissima; cujus profecto speciem mystice exhibet Ecclesia catholica» (A. A. S.. 1290. p. 466). Paschase Badbert. In Mat.. 1. 3, c. 5 (P. L. 120,254). Cf. Marsel Legaut. La communaute humaine. p. 205-229).

170 Augustin. Sermon 105, n. 9: «Civitas in terra peregrina, in caelo fundata» (P. L. 38, 622); De Civitate Dei, 1.20, c. 9, n. 1: «Ecclesia et nunc et regnum Christi, regnumque caelorum» (41, 673). Et pourtant, De sancta virginitate, n. 24: Etsi regnum caelorum aliquando etiam quae hoc tempore est, appellatur...» (40,409). Plus nettement, Gregoire le Grand. Horn. 38 in evangelia, n.2: «Regnum caelorim, Ecclesia justorum» (P. L. 76, 1283). Cf. Jerome. In Zachariam: « Nos autem caelestem Jerusalem interpretamur Ecclesiam, quase in came ambulans non vivit secundum carnem, cuius minicipatus in Deo est» (25, 1529 D).

171 См. по этому поводу многочисленные комментарии Августина, напр. In Jo., tract. 28, n.l (P. L. 35, 1622); In psalm. 123 (37, 1640); Sermones post Maurinos reperti (Morin, p. 205 et 312); etc. Gregoire. Moralia in Job. 1. 3, c. 13, n. 25 (P. L. 75, 612). Уже у Афанасия в Contra Arianos, 1.2, c. 80 (P. O. 26, 316). См. первое правило Тикония (Burkitt, p. 5): можно называть Церковь «сыном человеческим» или «Божиим». - Cf. Mersch. La theologie du Corps mystique (1944), t. 2, p. 195-197.

172 In Cant., horn. 13 (P. O. 44, 1048).

173 См. ниже гл. IV и VIII. Традиционный символ хорошо выражает ту же идею, подчеркивая двойственность, присущую самому понятию Церкви в самом единстве его. «Луна» означает Церковь, освещенную светом Солнца, но обнаруживающую в то же время характер изменчивый и обреченный, неизбежный для всего, пребывающего в мире сем. Однако мы ожидаем конца времен «donee extollatur luna», что означает одновременно «auferatur, interficiatur» - это Церковь в ее земном и преходящем аспекте - и «altius elevetur, perficiatur» - это Церковь в ее вечном совершенстве, «luna perfecta in aeternum». Augustin. In psalm. 71, n. l0 (P. L. 36, 980 &; epist. 55, n. 10 (33, 209).

174 Augustin. In psalm. 131, n. 23: «Tota Ecclesia una vidua est, deserta in hoc saeculo» (P. L. 37, 1726); in ps. 87, n. 15: «et inops est Ecclesia, dum esurit et sitit peregrina» (1119); sermo 181, n. 7: «Ecce tola Ecclesia dicit, Dimitte nobis debita nostra... Stat Ecclesia in oratione, ut mundetur confessione; et quamdiu hie vivitur, sic stat» (38, 982); Retract., 1. 1, c.7, n. 5 (32, 593) et 1. 2, c.18 (637-638). Одновременно супруга и служанка: Jerome. In Isaiam (24, 610 В); cf. In leremiam (782 С); вдова и невеста...

175 P. Radbert. In Mat., 1. 11, c. 25: «Difficile et a paucis cognoscitur, quomodo Christus sponsus, et Ecclesia uxor et sponsa vocetur» (P. L. 120, 845-846). Cf. Justin. Dialogue. c. 48, n. l (Archambault, t. l, p. 215); Greg. Nyss., Discours catechetique, c. 9, n.l (Meridier, p. 65); Maxime. Epist. 13 (P. G. 91, 517); Ambiquorum liber (1332); Gullame de S.Thierry. Speculum fidei (P. L. 180, 386 et 390).

176 Cf. Augustin. In I Jo., tr. 1, n. 4 (P.L. 35, 1980).

177 Wilfred Monod. La Bible, Livre de Visions, dans: La Bible (1937), p. 74.

178 Claude, dans Bossuet. Conference avec M.Claude (1682), p. 121.

179 Basile. In psalmum 44 (P. G. 29, 409 С). Ср. Еф. 5, 24: «Церковь подчинена Христу».

180 Maxime de Turin. De baptismo (P. L. 57, 776). Pseudo-Maxime, sermo 7 (57. 856).

Pseudo-Augustin (39, 219; 40, 1196 et 1210). Missale gallicanum vetus «Sciendum est quod ecclesiam credere, non tamen in ecclesiam credere debeamus, quia ecclesia non est Deus, sed domus Dei est» (Martene, 1, p. 97). Rufin (P. L. 21, 373). Fauste de Reiz. De spiritu sancio (Engelbrecht, p. 103). de controversia paschalli (P. L. 87, 974; ouvrage irlandais). Antiphonaire de Bangor. Lettre a Charlemagne: «Sanctam Ecclesiam catholicam scientes, videlicet quod Ecclesiam, non tamen in Ecclesiam, quia non Deus, sed donus Dei est credere debeant» (P. L. 97, 939). Pseudo-Alcuin. Confessio fidei: «Credo sanctam Ecclesiam... Non in illam credo tanquam in Deum, sed earn in Deo et Leum ineaesseconfiteor»(101, 1072). Raban Maur (P. L. 112, 1226). Paschase Radbert (120, 1403). Pseudo-Alcuin (101, 1072 et 1137). Bruno de Wurzbourg(142, 560). Hugues(176, 457), Ecole d'Abelard, In Rom. (Landgraf, p.44-45). Helinand (212, 707), etc. Cf. Augustin. In Joannem (35, 1631). О великих средневековых богословах см. Congar. Chretiens desunis, p. 69. Cf. J. E. L. Oulton. The Apostels 'Creed and Belief concerning the Church, dans The J. of theol. studies, 1938, p. 239-243. Tromp. Cdorpus christi quodest Ecclesia, I, p. 90-91. Кальвин, в свою очередь, указывает, что в силу самой специфики слов следует говорить «верить Церкви», а не «верить в Церковь», ибо он не хочет «estriver pour les mots»: Institution..., с.4 (Pannier, t.2, p. 120).

181 1 Кор. 15, 9 (ср. Гал. 6, 16; и Рим. 9, 6). Об этом напоминает также «Катехизис» Тридентского Собора, ч.1, гл.23: «Ecclesiam credere oportet et non in Ecclesiam».

182 Cf. R.Will. La conception protestante de l'Eglise, в «Revue d'histoire et de philosphie religieuses», 1932 (в особенности стр. 473, 474, 484).

183 Mohler. Lettre a la Comtesse Stolberg (1834).

184 Augustin. Confessions, 1. 3, c. 8, n. l5 (P. L. 32, 689); Tertullien. De paenitentia, c. 10 (de Labriolle. p. 42-44); Aoploget., c. 39 (ed. Walzing-Severuns, p. 81-82). Origene. In Jesu Nave. hom. 5, n. 6: «Qui fornicatur, in corpus suum peccat; non in istud corpus solum, quod templum Dei effectum est, sed et in illud quod dicitur, quia omnis ecclesia corpus Christi est; et in omnem Ecclesiam videtur delinquere, qui corpous suum maculaverit, quia per unum membrum macula in omne codrpus diffunditur» (Baehrens, p. 320). Gregoire de Naz., Disc. 32, c. 11 (P. G. 36, 185-188). Ambroise. In Luc, 1.5, n. 92 (P. L. 15, 1661). Guibert de Nogent (156, 24 B). Sainte Catherine de Sienne. Dialogue, c. 24: «Всякая душа, возделывая свой виноградник, возделывает также и виноградник ближнего своего. Один так тесно прилегает к другому, что никто не может сделать себе добро или повредить, не делая в то же время добра или не причиняя вреда своему ближнему. И будучи собраны вместе, вы образуете лишь один всеобщий виноградник». Ср. 1 Кор. 12, 25: «дабы... все члены одинаково заботились друг о друге».

185 Cyprien. De catholicae Ecclesiae unitate, c. 3: «Scindere unitatem, corrunpere veritatem... haereticae perversitatis et schismatum venenata pernicies» (Hartel, p. 211), et c. 16 (p. 224); Epist. 72, c. 2. n. 2: «Quod autem majus potest esse delictum aut quae macula deformior, quam adersus Christum stetisse, quam Ecclesiam ejus quam ille sanguine suo paravit et condidit dissipasse, quam evengelicae pacis ac dilectionis oblitum contra unianimem et concordem dei populum hostilis discodriae pugnasse?» (Bayard, t. 2, p. 261).

186 Strom., 1. 7, c. l 7 (St., t.3, p. 75-76). Cyprien, op. cit., c. 8: «Quis sic discordiae furore vesanus ut... audeat scindere unitatem Dei... Ecclesiam Christi?» (H., p. 216); De dom. oratione, c. 30: «...quantum delinquat qui unitatem scindit et pacem» (H., p. 289).

187 In Num., h. 26, n. 2 (В., p. 245); in Mat., t. 14, n. l (Kl., p. 271-277); in Ezech., h.9, n. l (В., p. 407-408). Cf. Clement. Paedagog., 1. 1, c. 6, n. 25 (St., t.l, p. 104-105).

188 Еф. 3, 21. Separation de Thmuis (Brightman. The J. of th. St., t.l, p. 103). Cp. доксологию «Апостольского Предания» Ипполита: «Per quern tibi gloria et honor, Patgri et Filio cum Spiritu sancto, in sancta Ecclesia tua, et nunc et in saecula saeculorum». Texte ethiopien: «In quo tibi laus et potentia in sancta Ecclesia».

189 Bede. In Pentat., Exodus, c. 3 (P. L. 91, 293 et 294).

190 Tertullien. Adversus Marcionem, 1. 5, c. 19 (Kroymann, p. 645). Gregoire d'Elvire. Tract. I in Cant.: «Quid enim carius Christo quam Ecclesia, pro qua suum sanguinem fudit? Aut quid Ecclesia amabilius Christe, cujus sancta et immaculata conjunctione magnam filiorum multitudinem per baptisme regenerationem procreavit?» (Wilmart, dans «Bulletin de litterature ecclesiastique», 1906, p. 240).

191 Fulgence. De remissione peccatorum, 1. 1, c. 23 et 25 (P. L. 65, 546-547 et 548). Irenee. Adv. Haereses, 3, 33, 7 (P. O. 7, 1076).

192 Cyprien. Epist. 60, c. 3, n. 1 (Bayard, t. 2, p. 193). C. Jerome. In Jeremiam, о дурных пастырях «qui contra justitiam de ecclesia separant (oves)» (P. L. 24, 820 A).

193 Hugues de S.Victor. De sacramentis, 1. 2, p. 13, c. l 1 (P. L. 176, 544). Cf. Augustin. In Jo., tr. 27, n. 6 (35, 1618) et in I Jo., tr. 1, n.12 (35, 1986); Contra litteras Petiliani (43, 302); De consensu evangelistiarum (34, 1206); Epist. 185, c. l 1, n. 50 (33, 815). Cf. Hippolyte. Commentaire sur Daniel, 1. 1, c. l7: «Согласие, которое есть дорога святых к общине, - вот что такое Церковь, духовный сад Божий...» (tr. Lefevre, p. 103).

194 Cyprien. De catholicae Ecclesiae unitate, c. 7 et 15 (H., p. 215 et 224). Jerome. In Ezechielem (P.L. 25, 50 C). Augustin. In psalm. 106, n. 14 (P.L. 37, 1428); sermc 265, n. 7 (38, 1222). Candidus de fulda. De pasione Domini, c. 17: «Timeat igitur facen christianus, quod non ausus est facere paganus» (106, 93). Hildebert, s. 98 et 116 (171 793-6 et 875). Pseudo-Bede. In psalmum 33: «Quod autem codrpus ejus (in cruce) remansi integrum, ideo factum est, ut per hoc notaretur quod in coprore ejus, id est Ecclesia scissio non esset facienda, sed unitas servanda» (93, 654 D).

195 Ambroise. In psalm. 43, n. l7 (ed. Petschenig, p. 275). Jerome. In Osee (P.L. 25, 898 C). Augustin. In I Jo., tr. 6, n. 14 (P. L. 35, 2028-2029). Cyprien. Epist. 46, c. l, n. 2 (Bayard, t.2, p. 116), etc.

196 Sylvestre II (Gerbert). Epist. 80: «Unitatem sanctae Domini Ecclesiae scidisti, sanctissimam societatem humani generis abrupisti» (P. L. 139, 221).

197 Augustin. In I Jo., tr. 6, n. 10 (35, 2025). «Ecclesiasticus vir» - выражение, которое так пришлось по душе Иерониму (по Оригену).

198 Bernard. In psalm. Qui habita, sermo 8, n. 2: «Nee enim novos tibi instaurandos putes (oculos), sed tuos utique restituendos» (P. L. 183, 211).

199 Образ Божий становится образом Христовым, и заключается он в излучении любви: Cyrille d'Alexandrie. In Jo. (P. O. 74, 168).

200 Baudouin de Cantorbery. Tract, de vita coenobitica (P. L. 204, 562).

201 Maxime. De caritate. cent. 1, c. 71 (P. O. 90, 976); epist. 8 (91, 440-441); epist. 25 (614), 28 (621), 43 (637).

202 Augustin. In Jo., tr. 32, n. 8: «Si amas unitatem, etiam tibi habet quisquis in ilia habet aliquid» (P. L. 35, 1646). Marius Victorinus. In epist. ad Philip.: «Tune enim vere de nobis agimus, si et alios cudremus, et aliis prodesse properemus. Cum enim omnes unum corpus simus, aliis si prospiciamus, nobis prospicimus; si de aliis cogitemus, de nobis magis cogitamus (8, 1206). Симеон Новый Богослов, Capitula practica, c.61: «На всех верующих мы, верующие, должны смотреть как на единое целое, и во каждом из них должны мы мыслить, что он - Христос» (P. G. 120, 636).

203 Meditationes piissimae de cognitione humanae conditionis, c.15, n. 14 (P. L. 184, 495) (trad. Gilson). Автор этих медитаций, которые приписывают святому Бернару и Гуго Сен-Викторскому, начал с обоснования достоинства человека в сотворении его по образу Божьему. - Greg. Naz., Disc. 34, c. 6 (P. G. 36, 245). Augustin. In psalm. 94, p.2: «Dou justi, alter sit in Oriente, alter in Occidente, secum sunt, quia in Deo sunt» (P. L. 37, 245). Послания святого Максима Исповедника зачастую делают упор не необходимость «универсализовать» всякое личное стремление, ибо тем самым осуществляется единство, желаемое Богом: ср. Balthasar. Liturgie cosmique, tr. ffr., p. 111-112.

204 Scheeben. Das Mysterium des Christentums, n. 82, s. H. Rondet. De la place de la Sainte Vierge dans l'Eglise, dans Bull, de la Ste fr. d'etudes mariales, 1938.

205 R. - H. de Candole, dans Oecumenica, 1936, p. 295. Bonaventure, Breviloquium, p. 6, c.l: «in sacra ecclesia constituta» (ed. Quaracchi, t. 5, p. 266). Pierre Damien. Opuscule 6, c. 3: Baptismus, totius ecclesiastic! sacramenti origo» (P. L. 145, 102 B). Etienne de Bauge (172, 1274), etc. Alger de Liege: если таинства остаются действительными, несмотря на недостоинство священнослужителя, значит «ne pereat unitas sacramentorum el Ecclesiae» (180, 834). Таинства образуют единство верных между собою: Augustin, Epist. 54, n. 1 (33, 200). О святом Фоме см. J. Travers. Valeur sociale de la liturgie d'apres saint Thomas d'Aquin (Lex orandi, n. 5, 1947).

206 Augustin. Sermon 71, n. 28 a 33 (P. L. 38, 460-464). «...Cum ad Catholicam veniunt (haeretici), et societati Spiritus aggregantur, quern foris procul dubio non habebant, non eis repetitur lavacrum carnis. Non enim defuit etiam foris positis ista forma pietatis; sed accedit eis, quae nisi intus non potest dari, unitas Spiritus in vinculo pacis... Proinde corporalia sacramenta, quae portant et celebrant etiam segregati ab unitate corporis Christi, formam possunt exhibere pietatis; virtus vero pietatis invisibilis et spiritualis ita in eis non potest esse, quemadmodum sensus non sequitur hominis membrum, quando amputatur a corpore. - Quae cum ita sint, remissio peccatorum, quoniam non datur nisi in Spiritu sancto, in ilia Ecclesia tantummodo dri potest, quae habet Spiritum sanctum». De Baptismo, 1. 4, n. 11 (43, 154-155). P. Radbert. In Mat., 1.6, c. 12 (120, 469). Raban Maur. De universe, 1. 5, c. l. 1: «Ideo fructuose penes Ecclesiam fiunt, quia sanctus in ea manens Spiritus eumdem sacramentorum latenter operatur effectum» (111, 133).

207 См. Деян. 2, 41. В 1 Кор. 10, 2. Сравнивая Крещение с посвящением народа Моисею в Исходе, апостол Павел подводит тем самым к выводу: крещение объединяет в один народ всех тех, кто через него проходит (Cerfaux. Theologie de 1'Eglise suivant saint Paul, p. 137-138).

208 Origene. In Leviticum, hom.5, n. 3 (В., p. 340). Augustin. De catechizandis rudibus, n. 12 (P. L. 40. 319). Alger de Liege. Liber de misericordia et justitia (180, 939).

209 Евгений IV, декрет об армянах: «...sanctum baptisma, quod vitae spiritualis janua est: per ipsum enim membra Christi ac de corpore efficimur Ecclesiae» (22 nov. 1439). Augustin. De peccatorum meritis, c. 3, n. 7 (P. L., 44, 189). Fauste de Riez: «Salutaribus rnysteriis innovatus, in corpus ecclesiae non videndo, sed credendo transisti; et de filio perditionis, adoptivus Dei fieri occulta puritate meruiste» (Pseudo-Jerome, lettre 38, c. 3; P. L. 30, 372). Pseudo-Augustin, s. 101, n. 3: «Ut interficeret in eis vitam praeteritam, qua non noverant Christum, et transirent in corpus ejus, tanquam in novam vitam societatis Ecclesiae» (P. L. 39, 1940). Theodulphe d'Orleans. Liber de ordine baptismi, c. 18 (105, 239). Обратиться: «transire ad societatem Ecclesiae»: Haimon. In Isaiam (116, 1074 D). Remide Lyon(121. 1127 C). Amulon de Lyon. Epist. 2. P.Radbert. In Mat. (120, col. 209. 455. 456, 895). Rupert. De victoria Verbi Dei, 1. 12, c. 11 (169, 1471-1472).

210 У Оригена In Rom.. 1. 8, n. 5 равенство между «sanctificatus» и «Ecclesia corpori sociatis» (P. G. 14, 1166).

211 E. Delaye. Dictionnaire de Spiritualite, ст. «Крещение». Автор дает такое определение: «Таинство духовного возрождения путем юридического и мистического вступления в Церковь Христову». Cf. Vetus missale gallicanum: «...qui fidelium tuorum consortio desiderant sociari» (P. L. 72. 351 C).

212 Origene. In Genesim (В., 100); in Exodum (В., 160). «Quibus formatur Ecclesia», «unde facta ecclesia», «quibus aedificatur Ecclesia», etc.: formules frequentes chez Augustin et chez Bede (Tromp. dans Gregorianum, 1932, n. 524). Augustin. De Genesi c. Manichaeos, 1. 2, n. 37: formata est ergo ei conjux Ecclesia de latere ejus, i.e. de fide passionis et baptismi» (P. L. 34, 216); De Civitate Dei, 1. 22, c. 17 (41, 778-779). Gregoire. In Cant., c. 4, v. 8: «baptisma... in quo sancta ecclesia aqua abluitur...» (79, 510). Theodulphe d'Orleans. Liber de ordine baptismi, c. 13: «Нас enim tinctione et hoc lavacro Ecclesia vegetatur» (105, 231). Maxime de Turin, hom. 33: «...in Christi baptismate est spiritualiter renata, et quotidie renascitur. Quotidie enim ad regenerationis vitam ipsa transit Ecclesia, quoties ad baptismum catechumenos recipit» (57, 296). P.Radbert. De corpore et sanguine Domini, c. l 1 (120, 494). Honorius d'Autun. Sacdramentarium, c. 38 (192, 794); etc. S. Thomas)?). In Cant, expositio, c. 5: «Gratia, quae Ecclesiae tribuitur» (Vives, t. 18, p. 587). Arnaud de Bonneval. Meditationes: «Dormivit et soporatus est Christus, et de latere ejus quotidie aedificatur et pascitur et nutritur Ecclesia» (P. L. 189, 1743).

213 P. Radbert. In Mat., 1. 2, c. 3: «Totius Ecclesiae mira unitate concorporatio (P. L. 120, 168); De codrpore et sanguine Dom., c. 3, n. 2-3 (1276).

214 1 Кор. 12, 13. Theodoret. In Cant., 1. 3 (P. G. 81, 141). Expositio in Apocalypsin. visio 3: «Congregati sunt in unum, quando per fidem, quam in baptismate susceperunt, Corpori Ecclesiae sunt sociati» (P. L. 17, 850). По мнению о. Морена, солидарного с Ж. -Б. Морелем, создателем этой компиляции, следует считать святого Цезаря Арльского: Le commentaire homiletique de saint Cesaire sur 1'Apocalypse, в «Revue benedictine», janvier 1933).

215 Adv. Haereses, 3, 17, 2 (P. G. 7, 930). Severe d'Antioche, horn. 103: «Иисус пришел к Иордану, чтобы погубить там многоглавое зло... Сам будучи единой Главой и единым началом Церкви, Он соделает нас чадами единого Владыки купелью божественного возрождения. Так мы не будем более различны как дети разных владык, но просты и искренни, как дети одного» (P. O. 22, 297). Isidore de Seville. In Leviticum: «per aquam baptismatis collectam Ecclesiam»; «per aquam baptismatis adunata» (P. L. 83, 321 С et 323 D). Alton de Verceil (134, 383 A).

216 Надпись Сикста III над Латранским Баптисерием и надпись Сонсиньяториума (Ватикан?). Schuster. Liber sacramentorum, tr. fr., 1. 1, p. 32-33. Ночь Пасхи, ночь крещения и примирения: «reddit gratiae, sociat sanctitati» (Samedi saint, Exsultet).

217 De convenientia veteris et novi Sacrificii (P. L. 162, 544). Et col. 543: «...per aquam baptismatis collectam Ecclesiam, quae est Corpus Christi». Pierre Damien: «Ecclesia divinae regenerationis confaederata mysterio» (145, 235 В). - Мозарабский служебник, 7-е Воскресенье после Богоявления, 7-е Воскресенье Поста (85, 277 et 301). S. Thomas (?). In Cant, expositio, c. 4: «Ecclesia, quae dealbata est et candidate baptismate» (Vives, 1. 18, p. 581), etc.

218 Cf. Pseudo-Haimon. In psalmos (P. L. 116, 248 D).

219 E.Amann. D. T. C., 1. 12, ст. Penitence, col. 787-789. Pseudo-Haimon, hom.128, о сыне, возвращенном вдове Наинской: «Redditur matri, cum per sacerdotale ministerium reconciliatur Ecclesiae, a qua peccando ante abcesserat» (P. L. 118, 687 C). - Грех каждого также наносит вред всей Церкви. «Unius nubecula pecatricis репе lucem obscuravit Ecclesiae», De lapsu virginis consecratae (P. L. 16, 368 A).

220 З. П. 9, 649.

221 Amann, loc. cit., col. 779. Dom Capelle. L'absolution sacerdotale chez saint Cyprien, в Recherches de theologie ancienne et medievale, 1935, p. 23. Cyprien, epist. 16, 2, 3: «Ad exomologesim veniant, et per manus impositionem episcopi et cleri jus communicationis accipiant»; epist. 19, 2, 1: «ad communicationem accipiendam» (Bayard, t. l, p. 47 et 52); cf. epist. 36, 1, 3: «praestare communicationem», «privilegium societatis» (p. 88 et 90); epist. 55, c. 6 et 17 (t. 2, p. 134 et 142); etc. Cf. Denys d'Alexandrie, dans Eusebe H. E., 1. 7, c. 9, n. 4 (Grapin, t. 2, p. 310). Gelasianum, reconciliatio paenitentis ad mortem: «In unitatem corporis Ecclesiae tuae membrum perfecta remissione restitue», «unitati corporis Ecclesiae membrum tuae redemptionis annecte» (Wilson, p. 66 et 67). Аналогичные формулы в le Liber mozarabicus ordinum (Ferotin, col. 92 et 104). Ordines du XIе siecle (Lambot, Bradsham Soc., vol. 67, p. 46). Ср. проповеди VIII-XI вв. о символе: «Ubi est consortium sanctorum, ibi est remissio peccatorum» (cite par Morin, R. H. L. R., 1904, p. 216).

222 Sermo 2 (P. L. 194, 1728-1729). Исаак, исходя из тех же принципов, рассказывает подряд о каждом таинстве. См. также Bandinus. Sentent., 1. 4, d. 19 (192, 1101).

223 Summa Sententiarum, tr. 6, c. 2 (P. L. 176, 139). Speculum Ecclesiae, c. 7 (177, 366 D)? S. Thomas, За, q. 73, a. 2, 3 et 4; q. 82, ad 3m; q. 83, a. 4: «In hoc Sacramento totum mysterium nostrae salutis comprehenditur». Cf. q. 67, a. 2 et q. 79, a. 1 . Cf. Augustin. Contra Faustum P. L. 42, 265); Albert le Grand. In 4 Sent., d. 8 (Vives, t.29, p. 206); etc.

224 Так, недавний трактат De Sanctissima Eucharistia посвящает этому сюжету всего лишь несколько строк в конце главы, посвященной действию таинства. Относительно другого недавнего труда о. Дондейн должен был выразить свое «глубокое разочарование», не найдя там «ни слова, касающегося последней духовной реальности, обозначаемой и свершаемой Евхаристией», в Vie spirituelle, ноябрь 1935, стр. 220.

225 L'Eucharistie sacrement d'unite, в Revuethomist, t. 20, p. 583-584. Cf. Sertillanges. L'Eucharisti et l'Eglise, в Semaine liturgique, t. 12, p. 13 (1935).

226 В частности, диссертацию G. Gasque. L'Eucharistie et le Corps mystique (1925).

227 1 Кор. 10, 17. Ср. Игнатий, Филадельф. 4, 1 (Lelong, p. 72).

228 Филадельф. 4, 1 (Lelong, p. 72).

229 Сессия 13, гл. 2 и 8.

230 A. A. Sedis, t. 4, p. 615. Также Лев XIII, энциклика Mirae caritatis (Acta Leonis XIII, t.22, p. 126-130).

231 Можно справиться у M. de la Taille, Mysterium Fidei, Elucidatio 37 (3е ed., p. 485-488); G. Gasque, op. cit.; Mersch, op. laud., passim.

232 Epist. 69, c. 5, n. 2: «...gregem item nostrum significat commixtione adunatae multitudinis copulatum» (Bayard, t. 2, p. 242-243); et epist. 63. c. 13 (p. 208). Gaudence de Brescia, Sermo 2 (P. L. 20, 860).

233 Horn. 46 in Joannem (P. G. 59, 260). Horn. 24 in I Cor. (61, 200).

234 In Jo, 11, 11 (P. G. 74, 560). Dialogue sur la Trinite (75, 695). См. другие тексты и данные у: Н. du Manoir de Juave, Dogme et spiritualite chez saint Cyrille d'Alexandrie, p. 194 et 306-312.

235 Sermons 272 et 234 (P. L. 38, 1247 et 1116). S. 227 et 229 (38, 1099-1103); In Jo., tr. 26, n.11-17 (35, 1611-1614); tr. 27; Sermon 57, n. 7: «Virtus enim ipsa quae ibi intelligitur, unitas est, ut redacti in corpus ejus, effecti membra ejus, simus quod accipiraus» (38, 389); Sermo Quelf. 7 (Misc. Agost., t. l, p. 462-464), etc. - Fulgence, Ad Monimum, 1. 2, c. 11 (65, 190). Leon, Sermon 63, n. 7 (54, 357).

236 De fide orthodoxa, 1.4, c. 13 (P. G. 94, 1154). Anastase le Sinaite (89, 1068). Theorhylacte, In I Cor., c. 15 (124, 685). Nicolas cabasilas. Exposition de la Liturgie, c. 38 (150,452-453). отец Салавиль дал французский перевод этого прекрасного отрывка в: Echos d'Orient, 1936, p. 160-161. Nicolas de Methone. Sur le corps et le sang du Christ (P. G. 135, 512).

237 Таковы, как известно, по J.Geiselmann, Die Eucharistielehre der Vorscholastik (1926), три основных понятия, в различных соотношениях встречающихся в евхаристическом богословии с IX до XIII вв.

238 Hildefonse de Tolede. De cognitione baprismi, c. 137-138; etc.

239 Raban Maur. De clericorum institutione, 1. 1, c. 31 (P. L. 107, 318).

240 Remi d'Auxerre (?). In I Cor. (P. L. 117, 570). Baudouin (204, 695 et 715). Raoul PArdent. Homilia in Caena Domini (155, 1834). Odon d'Ourscamp. Quaestiones, p. 2a, q. 38 (Pitra. Analecta novissima, t. 2, p. 37-38). Albert le Grand (Vives, t. 21, p. 162 et t.29, p. 228). Saint Thomas, За, q. 73, a. 4.

241 Alger de Liege. De sacramentis corporis et sanguinis Domini, 1. 3, c. 12: «... et ideo fit ibi eucharistia, ubi unitatis totius dominici corporis non administratur gratia» (P. L. 180, 847).

242 Augustin. De consensu evang., 1. 3, c. 25, n. 72 (P. L. 34, 1206). Bede. In Luc., 1. 6 (92, 628). Amalaire. Eclogae de officio missae (105, 1328). Yves de Chartres. De convenientia veteris et novi Sacrificii (162, 559). Maitre Herman. Epitome theologiae christianae, c. 29 (178, 1742-1743). Sententiae divinitatis, tract. 5 (ed. Geyer, p. 134-135). Sententiae parisienses: «Fractio, revelatio intelligenda est. Fregit, id est, intelligere eos feci quid corpus illud significaret, scilicet Ecclesiam, cuius ipse est caput...» (ed. Landgraf, p. 42). Cf. Sermo ad sacerdotes (P. L. 147, 230-231). Baudouin (204, 762 D). Origene. In Genesim, horn. 12, n. 5 (В., p. 112); In Leviticum, horn. 4, n. 10 (p. 331).

243 Помимо приведенного текста Августина, см. Fauste de Reiz. Homilia de corpore et sanguine Christi. Эта проповедь, которую сегодня мы находим в трудах Иеронима (посл. 38), Цезаря Арльского и Евсебия Эмезского, Средневековьем приписывалась последнему. См. гл. 10 (P.L. 30, 275). Черты ее, вне приложения к Евхаристии, можно найти у: Ambroise. In Luc., 1.8, n.52 (P. L. 15, 1781); Pseudo-Ambroise, s. 13, n. 4-6 (17, 630); Maximede Turin, horn. Ill (57, 513-514); etc. В IX веке Raban Maur. De universe, 1. 5, c. 10 (111, 131-132). Paschase Radbert. In Mat., 1. 11, c. 24 (120, 830-831), De corpore et sanguine Domini, c. 20, n. 3 (120, 1332).

244 Латинский текст у: Maitre Simon et son groupe, p. 27-28. Аналогичный ход мысли можно найти у: Guitmond. Do corporis et sanguinis Domini veritate in Euch., 1.2 (P. L. 149, 1459-1460), и у: Sicard de Cremone, различавшего сначала «personale corpus Christi», а затем «corpus generale, quod est Ecclesia»: Mitrale, 1. 3, c. 6 (213, 117). С некоторым различием в деталях (скажем, в истолковании жернова) или в более сжатом виде тот же символизм можно найти и у других авторов, как-то: Tractatus de septem sacramentis (Weisweller, op. cit., p.91); de Corpore Domini (ib., p. CXXXVIII); Baudouin (P. L. 204, 761-762); etc. Cf. Ambroise. De penitentia, 1. 1, n. 82 (16, 491). Здесь, как и в случае с «преломлением», можно заметить параллелизм с учением о Писании: жернов Евангелия, вращаемый апостолом Павлом, превращает в муку для нашего питания зерна, собранные Моисеем и пророками...

245 De corpore Domini (W., op. cit., p. CXXXVIII). Heterius et Elipandus (P. L. 96, 955). Franco. De gratia Dei (166, 781-784).

246 De sancta Eucharistia, поэма 18 (под именем Гильдеберта Турского) (P. L. 171, 1208). Etienne de Bauge. Tr. de sacramento altaris, c.12: «Panis ille debet esse triticeus, quia Dominus grano triciti se comparavit... Unum granum fuit et solum ante resurrectionem; post, fructificavit, et multiplicatum est per fidei propaginem. Quot fideles, tot sunt grana illi grano deifico unita, ex quibus conficitur unum corpus, quod est Christus et ecclesia» (P.L. 172, 1285). Cf. P.Radbert, c.10 (120, 1304). Leonianum (Felloe, p.35). Heterius et Beatus (P.L. 96, 936 D). Franco (166, 777), etc. См. также великолепный текст Rupert. De divinis officiis, 1.2, c.11 (170, 43).

247 Sententiae divinitatis, tr. 5 (Geyer, p. 135). Summa Sententiarum, tr. 6, c.3 (P.L. 176, 140).

248 Эта virtus sacramenti именуется также spiritualis саго Christi (ainsi Othon de Lucques, et Ysagoge in Theologiam, 1.2, ed. Landgraf, p.204-205). «Unitas fraternae societatis, qua propter Christum socialiter vivimus», dit Baudouin de Cantorbery. Et Pierre Lombard: «spiritualem camera Christi, quae est unitas fidelium»; etc. Autant d'echos d'Augustin, In Jo., tratc. 26.

249 Hugues de S.Victor. De sacramentis, 1.2, p.8, c.4-7 (P.L. 176), 464-46). Sententiae parisienses, pars 2a (ed. Landgraf, p.41).

250 Alger de Liege. Liber de misericordia et justitia, p.l, c.62 (P.L. 180, 884); De sacramentis corporis et sanguinis Domini, 1.1, c.10 (180, 747-750).

251 Для окончательной полноты следовало бы добавить сюда еще одно различие и распределить авторов по группам, исходя из их понимания res tantum (союза тела с Главой или же союза членов между собою...), а также исходя из точки зрения более символического и объективного или же более субъективного и финалистского характера их пояснений или же исходя из текстов и аналогий, заимствованных из Писания, которыми они руководствовались, и т.п.).

252 Etienne de Bauge. Tract, de sacramento attaris, c.17 (P.L. 172, 1295-1296). Summa Secntentiarum, tract. 6, c.3 (P.L. 176, 140). P. Lombard. In 1 Cor. (191, 1642). Hugues. De sacramentis, 1.2, p.8, c.7 (176, 466-467). Baudouin. De sacramento altaris (204, 770 et 716-718). Sententiae parisienses, p.2 (Landgraf. Ecrits theologiues de 1'ecole d'Abelard, p.41). Sententiae divititais, tr. 5 (ed. Geyer, p. 135-136). Pierre le Mangeur. De sacramentis (ed. Martin, p. 35). Pierre de Celle, sermo 40 (P.L. 202, 768). Pierre de Poitiers. Sententiae, 1.5, c.10 (211, 1241-1242); etc.

253 За, q.73, a. l, a.3 et a.6; q.82, a.2, ad 3m; a.9, ad 2m; In Joannem, c.6, lectio 6, in fine. Hugues Ripelin. Compendium theologicae veritatis, 1.6, c.6 (ed. de 1649, p.457). Somme d'Alexandre, 4a, q.10, m.2 et Richard de Middleton, In 4 Sent. d.8, a. l; etc.

254 De sacro altaris mysterio, 1.4, c.36 (P.L. 217, 879); cf. 1.5, c.14 (896 D); Epist. Cum Martha circa, 29 nov. 1202 (214, 1121).

255 L.4, c.42 (ed. de 1672, p. 176).

256 Сессия 13, гл. 2.

257 Augustin. In Joannem, tract. 26, n.13 (P.L. 35, 1613).

258 Durand de Troarn. Liber de corpore et sanguine Christi (P.L. 149, 1414). Lanfranc. Liber de corpore et sanguine Domini, c.5 (150, 415). Cf. Gregoire de Bergame. Tractatus de veritate corporis Christi, c. 18 (Hurter, t.39, p.77). guitmond d'Aversa. De corporis et sanguinis Domini veritate, 1.2 (P.L. 149, 1459-1461 et 1500 D): «his itque... significationibus conservatis». Adelmann de Brescia (см. ниже текст 25).

259 Cf. Hildefonae de Tolede. De cognitione baptismi, c. 136-138: «Fides instructionem desiderat... Potestis ergo dicere mini: Praecepisti ut credamus, expone ut intelligamus... Quomono est panis corpus ejus, vel quod habet calix, quomodo est sanguis ejus?.. Corpus ergo Christi si vis intelligere, apostolum audi dicentem fidelibus: Vos estis corpus Christi et niembra; unus panis, unum corpus multi sumus... Ita Dominus Christus, ut significaret nos ad se pertinere, voluit mysterium pacis et unitatis nostrae in sua mensa consecrari. Qui accipit mysterium unitatis et non tenet vinculum pacis, non mysterium accipit pro se, sed testimonium contra se»(P.L. 96, 169-170).

260 Raban Maur. De clericorum instituione, 1.1, c.31: «Necesse habemus sumere corpus et sanguinem ejus, ut in ipso maneamus et ejus corporis membra simus... Sicut ergo in nos id convertitur cum id manducamus et bibimus, sic et nos in corpus Christi convertimur dum obedienter et pie vivimus (bibimus)...» (P.L. 107, 317-318); etc.

261 Amalaire. De ecclesiasticis officiis, 1.3, c.35 (P.L. 105, 1154-1155).

262 P. Radbert. De corpore et sanguine Domini, c.7 (P.L. 120, 1284-1286); In Mat., 1.12, c.26 (896). Теория, отличная от теории Амалария, которая отнюдь не была оценена Пасхазием. Как одна, так и другая, не будучи связаны своим происхождением, в дальнейших своих судьбах будут совершенно независимы друг от друга. Гонорий Отонский объединит их весьма искусственно (Eucharistion, с. 1; P.L. 172, 150).

263 «Corpus mysticum» называлось, и достаточно долго, тело евхаристическое, в противоположность «corpus Christi quod est ecclesia», которое и было по преимуществу «verum corpus». He следовало ли бы, естественно, называть «мистическим» то тело, чье сокрытое присутствие вызывалось бы «мистической молитвой» и которое принималось бы на «мистической трапезе», - тело, что предлагалось бы под видами «мистически» означающих Церковь? - Можно проследить здесь за медленной инверсией обеих формул.

264 Sermon sur la necessite des souffrances на Вербное Воскресенье. Cf. Histoire des variations, 1.4, c.12.

265 De Trinitate, 1.4, c.3, n.6 (P.L, 42, 891); Enchiridion, c.53 (40. 257): etc.

266 In Mat., t. 11, П.14: τοΰ τυπικοΰ καί συμβολικοΰ σώματος (Кl., p.58); In Jo., t.10, C.35: τοΰ παντός Χριστοΰ σώματος, τοΰ άληυινοΰ καί τελειοτέρον Χριστοΰ σώματος (Pr., р.209 et 210); In psalm. 37, horn. 2, n.6: «Nee intelligent quid est communicare ecclesiae» (P.O. 12, 1386). cm. H. von Balthazar. Le Mysterion d'Origene, в Recherches de science religieuse, 1936, p. 552-553.

267 De Sacramento altaris, c.12: de trino corpore Domini (P.L. 180, 361-362). - См. также Arnaud de Bonneval. Liber de cardinalibus operibus Christi: «... ut ... ad veritatem, cujus corpus et sanguis sacramenta sunt, sincerior pateret accessus...» (189, 1644). - Текст 15.

268 См. любопытный фрагмент II века, опубликованный в Grenfell-Hunt. Oxyr. Papyri, t.l (1898), p.8. - В связи с темой этого параграфа см. Corpus mysticum (coll, Theologie, 1944).

269 Pierre le Venerable. Tract, contra Petrobrusianos (P.L. 189, 796). Cuillaume de Saint-Thierry. De Sacramento altaris, c. 10: «Sicut enim quod ubique offertur unum corpus est, et non multa corpora: ita et unum sacrificium» (180, 358).

270 Pierre le Venerable. Tract, contra Petrobrusianos (P.L. 189, 796). Cuillaume de Saint-Thierry. De Sacramento altaris, c. 10: «Sicut enim quod ubique offertur unum corpus est, et non multa corpora: ita et unum sacrificium» (180, 358).

271 Florus. Exposition missae, c.52 (ed. Due, p. 126); Etienne de Bauge. De sacramento altaris, c.13: «Haec oblatio non tantum est sacerdotis, sed cunctae familiae, id est, cleri et populi, et non assistntis familiae, sed totius Ecclesiae» (P.L. 172, 1290 D). Othon de Lucques (176, 146). Cf. Augustin. Epist. 187, n.20: «Hujus corporis unitas nostro sacrificio commendatur» (33, 839).

272 Воскресенье перед Великим Постом. Dom Geeranger. Temps apres la Pentecote, t. l (13eed.), p.200. И эта молитва из мозарабского служебника в пятницу 3-ей недели Поста: «...pro universae Ecclesiae membris et pro totius mundi corpore tibi supplicantes» (P.L. 85, 351). Robert Paululus. De ecclesiasticis officiis (177, 419).

273 L. Duchesne. Origines du culte chretien (5е ed., 1925), p. 196. P. Batiffol. Lecon sur la Messe (4е ed., 1919), p.90 ss. - P. le Brun. Explication des prieres et des ceremonies de la Messe, nouv. ed., t. l (1860), p.502-504. Уже во II веке: письмо Иринея Виктору у Евсевия, Ц.И., 1, гл.24, 15 (Grapin, t.2, p.128). Innocent 1", Epist. 25, n.8 (P.L. 20, 556-557).

274 Ordo romanus 1, n.20 (P.L. 78, 946-947). - Duchesne, op. cit., p. 198. M. Andrieu. Immixtio et Consecratio, в Revue des sciences religieuses, 1922, p.436.

275 Cf. Leonianum: «quos uno caelesti pane...», texte plus conforme au cursus (P.L. 55, 125; Vacandard. Revue des questions historiques, t.78, p.92).

276 Или запричастная молитва 9-го воскресенья после Пятидесятницы: «Tui nobis, quaesumus, Domine, communio scramenti et puruficationem conferat et tribuat unitatem», или субботы 3-ей недели Великого Поста: «Quaesumeus, omnipotens Deus, ut inter ejus membra numeremur, cujus corpori communicamus et sanguini»; - Mecca ad tollendum schisma: «Sumpta sacra communio, sicut fidelium in te unionem praegignat...» Cf. Missale gallicanum vetus (P.L. 72, 374 C); - Gelasianurn (W., p.237), etc.

277 О смысле этого communicantes: Dos B. Botte. Le Canon de la Messe romaine, p.56; Maranguet. La grande priere d'intercession, dans Cours et conferenses des Semaines liturgiques, t.7, 1929, p.181-182.

278 Exposition missae, c.89 (Due, p. 155). Amalair. De ecclesiasticis officiis, 1.3, c.34: «Eucharistia sumenda est post osculum pacis. Sicut unus panis sumus in Christo, sic et unum cor debemus habere, Ipsa unitas ut teneatur, admonetur per osculum pacis» (P.L. 105, 11453).

279 Amalair, op. cit., 1.3, c.31 (P.L.105, 1152). Raban Maur. De clericinstitutione, I.I, additio in fine (107, 325). Можно сравнить символизм алтаря, скажем, у Remi d'Auxerre, De dedicatione Ecclesiae (P.L. 131, 854), или упоминание Святой Церкви Христовой в (халдейской) Литургии святых Аддея и Мариса в момент преломления: «istic et in quacumque regione, nunc et semper, et in saecula saeculorum» (процитировано в D.A.C.L., т.1, 1-я часть, col. 522). Jean d'Avranches. Liber de ecclesiasticis officiis (P.L. 147, 36 B). Honorius d'Autun. Gemma animae (172, 560 C); Sacramentarium (795 B). Alger de Liege. De sacramentis, 1.1, c.19: «Sed quid curram per singula? Quidquid fit in officio missae, sacrametum est Christi et Ecclesiae» (180, 796).

280 Мозарабский служебник дает, благодаря тому, что он сохранился, особенно богатую жатву. См., в частности, молитвы ad pacem: 6-го Воскресенья Адвента, праздника святого Фомы, 5-го Воскресенья после Богоявления, Вознесения, навечерня Пятидесятницы (P.L. 85, col. 142, 180, 266, 403). И эта молитва Реймского служебника, начало XIII века: «Qui es pax omnium, Deus, et dominator, fac nos pacificando digne op erari in sancta hora ista, amator humanitatis, ut emundatos, nos ab omni dolo et simulatione suscipias nos ivcem in dilectione, in osculo sancto, in quo manet vera pacificatio et caritas et unitatis conjunctio. Amen.» (V. Leroquais. Les sacramentaires et les missels manuscrits des bibliotheques publiques de France, t.2, P. 18).

281 6-е литургическое слово. Английский перевод с сирийского у: A.Mingana. Woodbrooke Studies, vol.6, p.104-105; латинский перевод у: Ad. Rücker. Opuscula et textus, seriesliturgica, fasc. 2. Texte 16.

282 Молитва, аналогичная эфиопской: «Ut unum corpus et una anima simus ad inveniendum haereditatem cum omnibus sanctis quos elegisti» (tr. M. Chaine, в Bessanone, 1910, fasc. 110).

283 Процитировано в: Oriens christianus, Neue Serie, t.3, 1913, p.23.

284 P.G, 18, 697 и 698.

285 Среди последних публикаций: A.Baumstakr. La structure des grandes unites liturgiques, в Irenikon, 1934, p. 142-143; исследования J.-A.Robinson et R.-H.Connoly, R.-D.Middleton, H.-J. Gibbins, B.-H. Streeter в le Journal of theological Studies, 1934, 1935 et 1936; A. Arnold. Der Urspring des christlichen Abendmahls... (1937). F.E.Vokes (1938) полагает здесь монтанистское происхождение; R.P.Lebreton (Recherches de science religieuse, 1940, p. 121) отмывается от этой гипотезы.

286 «Как хлеб сей, некогда рассеянный по холмам, был собран и стал единым, так собирает святая Церковь твоя от всякого племени, всякой страны, всякого града, всякого дома и делает ее Церковью единой, живой, кафолической». Florilegium patristicum, fasc. 7, p.l, p.62. - о Серапионе и его анафоре хорошая статья Pierre Paris в Bulletin Joseph Lotte, март 1938.

287 См. Мф. 24, 31. Известно также, что для Аверкия, согласно знаменитой эпитафии, составленной им самим (конец II века), единство христианского народа запечатлено евхаристической трапезой. См. также Литургию святых Аддея и Мариса, молитва после Префацио (D.A.C.L., 1.1, 1re p., col. 521-522).

288 Rupert. In Judic, c.12 (P.G. 167, 1041): «Istum Jepthe existimo esse D.N.J. Christum, victorem mundi, qui obtulit filiam suam unicam, psalm Ecclesiam tempore persecutionis... Obtulit ergo ecclesiam per immolationem martyrum tempore persecutionis, et victima unica oblata est Deo, ut sacrificium acceptabile esset Patri ex Lucris Unigeniti. Offert unicus, unicam; sponsus, sponsam; pater, filiam...» (по Златоусту).

289 Augustin. De vera religione, c.6, n. 11 (P.L. 24, 128).

290 Acta ss. Fructuosi, Augurii et Eulogii (Ruinart. Acta martyrum, ed. 1859, p.266). Augustin, sermo 273, n.2 (P.L. 38, 1249). Августин добавляет: «Ab eo nullum membrum praetermittitur, cujus oratio pro toto corpore funditur». См. также письмо о мученичестве святого Поликарпа: «Он при завершении молитвы помянул... всю кафолическую Церковь, (насажденную) по всему миру...» у Евсевия, Ц.И., 1,4, гл. 15, 15 (Grapin, 1.1, p. 423). Слово Фруктуозия перекликается с литургическим возгласом мозарабской мессы: «Ecclesiam sanctam catholicam in orationibus in mente habeamus, ut earn Dominus fide et spe et caritate propitius ampliare, dignetur» (P.L. 85, 114). См. Кол. 1, 24. См. Sejourne, Saint Isidore de Seville, p.176. W.-C. Bishop. The African rite, в J. of theol. Studies, 1912, p.254-256.

291 S. Thomas, За, q.83, a.4, ad.3m.

292 Cyrille de Jerusalem. Catechese 23 (mystag. 5), c.6: После сего помянем небо, землю и море, солнце и луну, звезды и всякую тварь, разумную и неразумную, видимую и невидимую, ангелов и архангелов и т.д. (P.G. 33, 1113). Апостольская (сирийская) литургия: «Pro toto corpore ecclesiae et pro universe mundo» (Renaudot, t.22, p.581). Haimon. In Hebr.: «Raab autem, quae interpretatur dilatata, figuram tenet Ecclesiae, quae dilatata est ab oriente in occidentem, ab aquilone in meridiem, et latitudinem caritatis habet, in tantum ut etiam pro ipsis inimicis orationem 2059); cependant, De anima et ejus origine (44, 481, 504, 508, 520).

293 Fulgence. Contra Fabianum, fr. 28 (P.L. 65, 788-791). Innicent III, De sacro altaris mysterio, 1.4, c.44 (217, 886). Тексты 17 и 18.

294 Christian Druthmar (P.L. 106, 1476).

295 Деян. 2, 42. Недаром Вульгата так переводит двойной дательный греческого текста: τή κοινωνία, τή κλάσει τού άρτου. Cf. Cyprien. De oratione dominica, c.23: «pacificos enim et Concordes» (Hartel, p.284-285).

296 Pierre d'Alexandrei, в Theodoret. Histoire ecclesiastique, 1.4, c.19 (P.G. 82, 1169). Isidore de Peluse, 1.1, epist. 109 et 313 (78,256 et 364). Theophile d'Alexandrie, в Jerome, Epist. 98, n.13 (P.L. 22, 801). Ambroise. de mysteriis, c.9, n.59 (16, 409-410). Augustin. De Trinitate (42, 874). Fulgence. Ad monimum (65, 189). Paschase Radbert. De corpore et sanguine Domini, c.3, n.4 (120, 1277). Jean Damascene. De fide orthodoxa, 1.4, c.13"(P.G. 94, 1144). Guitmond d'Aversa. De corporis et sanguinis Domini veritate, 1.2 (P.L. 149, 1459). Alger (180, 788). Liber mozarabicus ordinum (Ferotin, p.277). Saint Thomas, In I Cor., c. 12; 1 est. 3.

297 Chrysostome. Sur le Sacerdoce, 1.3, c.4 (P.G. 48, 642). Ambroise. De mysteriis, C,9, n.52 (P.L. 16, 406). Мозарабский служебник, молитва post pridie дня Пятидесятницы (85, 620; cf. S. Salaville, в Echos d'Orient, 1908, p. 103. Pseudo-Damien (P.L. 145, 881 D).

298 Здесь явно говорится о Пятидесятнице в Литургии, носящей имя святого Иакова, что была древней литургией Иерусалима (Brightman. Eastern Liturgies, р.53-54), и в антиохийской литургии (Oriens christianus, 1905, p. 187), и т.д. См. Мозарабский служебник, навечерне Пятидесятницы: «Semper quidem, dilectissimi fratres, crebrae orationes esse debent unaminitatis, caritatis, et simplex fraternae dilectionis afiectio. Sed nunc praecipue omnis de nostris exhaurieuda pectoribus est odiorum amaritudo, cum Sancti Spiritus expectatur infusio» (P.L. 85, 611).

299 Augusti, in Galat. expositio, n.28 (P.L. 35, 2125). Claude de Turin Enarratio in epist. as Galatas (104, 877).

300 См. Еф. 2, 19; Евр. 13, 14; Откр. 3, 12; 20, 9, 21, 2. Hernias. Premiere Similitude. Origene. Periachon, 1.4, c.3, n.8 (K.., p.335); In Genesi, horn. 5, n.5 (В.. p.63). Augustin. De civitate Dei, 1.5, c. 16. Cf. Tertullien. Adversus Marcionem, 1.5, c.20: «noster municipatus» (Kr., p.649).

301 Augustin. Confessions, 1.11, n.3 (P.L. 32, 810). Expositio in Apoc., visio 7 (17, 965). - См. различные толкования Апокалипсиса.

302 In Ezech., 1.2, h. l, n.5 (P.L. 76, 938). Hilaire. In psalm. 126, n.2 et 131, n.23 (Zingerle, p.614 et 679-680). Pseudo-Meliton, 11, 1 (Pitra, t.3, p.169-172).

303 Confession, 1.10, c.39 (P.L. 32, 806). Haymon d'Halderstadt. De varietate librorum, 1.1, c. 16 (citations de Prosper et de Bede: P.L. 118, 886). Bonaventure. Solilog., 1.4, 11, 13 et 1.4, 5, 27; Brevilog, 1.7, 7, 8.

304 Hilaire. In psalm. 67, n.4: «Justi, caelesti gaudio unanimes, exsultations diviae societate laetantes» (Z., p.279). Bede. De Tabernaculo et vasis ejus, 1.2, c. 13: «In saeculo future vitam aeternam, id est. gaudium fraternae societatis» (P.L. 91, 457). Cyrrien. Epist. 58, c.10, f. l (Bayard, t., p.176). Cf. Athanase. Epist. heortat, 9, 8 (P.G. 25, 1395).

305 Baudouin de Cantorbery. Tractatus de vita coenobitica (P.L. 204, 550). Pseudo-Bernard. Tractatus decaritate, c.33, n.100 et 101 (184, 633).

306 H. de Hassia. Speculum animae, c.10 (ed. Watrigant).

307 De Civitate Dei, 1.10, c.6 (P.L. 41, 284); cf. 1.19, c.13, n. l (640).

308 Hildefonse de Tolede. De cognitione baptismi, praef. (P.L. 96, 111). Эта идея постоянно присутствует в Предании, например: Creg. Naz., disc. 8, c.6 (P.G. 35, 795). Andre de Cesaree. In Apoc. (106, 264 et 284). Ambroise. Epist. 76 (P.L. 16, 1259-1263). Augustin. Gen. ad. litt. 1.4, n.42-46 (34, 312-315); In psalm. 90, n. l; 121, n.1-3; 125, n.3 (37, 1159, 1618-1620, 1658-1659); Enchiridion, c.56 (40, 258-259); De civ. Dei, 1.12, c.l et9(41, 349 et 357); etc. Raban Maur. hom. 54 in evang. (110, 251). Agobard. De fidei ver., c.10 (104, 274). Scot Erigene. De div. naturae, passim (122). Sententiae div. paginae, c.4 (Beitrage..., t.18, p. 10-11 et p. 19). Pseudo-Alcuin. Confessio fidei (P.L. 101, 1072). Honorius d'Autun (172, 483-484). S. Thomas, За, q.8, a.4: «Corpus Ecclesiae Mysticum. non solum consistit ex hominibus, sed etiam ex angelis». Византиец Николай Кавасила также скажет в XV веке: «Да создадут ангелы и люди единую Церковь и единых Хор ради божественного явления Христа, грядущего как на небе, так и на земле!». Exposition dc la Liturgie. c.20 (P.G. 150, 412-413). Известно также русское понятие «соборности» (Congar. op. cit.. p. 156 et 268; Arseniex. L'Eglise d'Orient, p.63). Cf. Expositio misae romanae (VIIIе s.'?), sur le Sanctus: «Imitatur ergo sancta Ecclesia in terris posita pariem sui, quae in caelis est constituta» (P.L. 96, 1494; речь идет о Трисвятом, которое у Исайи поют серафимы).

309 Zozime. Epist. 2, n. l (P.L. 20, 649).

310 В тексте Гал. 3, 27-28 следует отметить мужской род Во Христе мы отнюдь не одна вещь, но, если можно так выразиться, одна Личность.

311 Augustin. In psalmum 36, n. 12; «Jerusalem sancta. quae liberabitur de peregrinatione ista, et in aeternum vivet cum Deo et de Deo» (P.L. 36, 362); In psalmum 66. n.4 (806); De Civitate Dei, 1.19, c. 11 et 27 (41, 637 et 657); 1.20, c.17 (682). Cf. Origene. In Genesim (В., p.47); In Leviticum (В., р.281). II-й Толедский Собор, предисловие (Mansi, t.11, 137 A). Rupert. In Reg., 1.1, c.10 (P.L. 167, 1077.

312 Augustin. S. 122, n.5 (P.L. 38, 683). Rupert. In Apocal., 1.1 et 1.3 (P.L. 169, 859 et 906); De victoria Verbi Dei, 1.13, c.20 (169, 1502). Cf. psalm. 30: «et erit lux lunae sicut lux solis» (172, 483 D).

313 Augustin. Confessions, 1.12, passim (n. l, 20, 21, 24, etc. P.L. 32, 830 ss.). In psalm, 125, n. l et 3: «Superna Jerusalem, aeterna Sion» (37, 1656 et 1658). См. Откр. 21, 2; Евр. 12, 22-24.

314 Isidore de Seville. De ordine creaturarum, c.15, n.7: «Domini ipsius majestate ecclesia illuminabitur» (P.L. 83, 951). Gregoire d'Elvire. Tractatus, p. 135. Expositio in Apoc.. visio 5: «Per tabernaculum quod de loco ad locum transfertur, praesens Ecclesia designatur, quae de deserto hujus saeculi quotidie ad caelestem beatitudinem transit.... ut videat Deum deorum in Sion» (P.L. 17, 900). Gregoire le Grand. In Cantic.. c.3, v,4: «Tenet ergo Sponsum Ecclesia... quippe quern in exsilio deligit, in patria videns amplius amabit» (79. 503); Мог, in Job (75, 660 B; cf. 76, 762 D). Hugues d'Amiens (192, 1296 В et 1297 D). Cf. Rupert. In Reg., 1.1, c.10; «Domus fidelis quae aedificatur ei, Ecclesia est, quae ex fide vivit...» (167, 1077).

315 Greg. Nyss., In Cant., horn. 15 (P.G. 44, 1116-1117). Origene. In Prov. 16(10, 241-242). См. Ин. 17, 22.

316 Hilaire. De Trinitate, 1.8. n.7-11 et 15-19 (P.L. 10, 241-250).

317 Augustin. De Trinitate, 1.4, c.9 (P.L. 42, 896); S. 267, n.4: «Hoc agit Spiritus sanctus in tola Ecclesia, quod agit anima in omnibus membris unius corporis» (38, 1231); De doctrina Christiana. 1.1, n.38: «Vinciente et agglutinante nos Spiritu sancto» (34, 33). Hugues de S. Victor. De sacramentis. 1.2. p.2. c.l et 2 (176. 415-417).

318 In Jo., tr. 18, n.4: «Si individuam caritatem. perfectam unitatem» (35, 1538); tr. 39, n.5 (1684).

319 Guillaume dc Saint-Thierry. De sacramento altaris, c.9 (P.L. 180. 33). Rupert (169, 133).

320 In Rom.. 1.4. n.9 (P.G. 14. 997). S. Thomas. In Rom., c.12, 1.2: «Hujus autem corporis mystici est unhas spiritualis. per quam fide et affectu caritatis invicem unimur et Deo. secundum illud: «unum corpus et unus spiritus». Et quia spiritus unitatis a Christo in nos derivatur, ideo subdit: «in Christo». qui per spiritum suum, quern dat nobis. nos invicem unit, et Deo: «ut sint unum. sicut et nos unum sumus» (Vives. t.20, p.553).

321 Augustin. In Jo., tr.26, n.17: единство, данное как синоним «societas sanctorum» и как плод Евхаристии (P.L. 35. 1614).

322 De oratione. c.2(Reiff. p. 182); De baptismo. c.6(p.206); De pudicitia. c.21 (p.271). Можно сопоставить эти тексты Тертуллиана, и в особенности его выражение «Ecclesia quae trium corpus est», одновременно обычную формулу римского права «tres faciunt collegium», и слова, которые приписываются Иисусу: «Когда нас трое, союз наш делается Церковью, совершенным Телом Христовым и точным образом Его» (Resch. Agrapha. 2е ed.. n.75; cf. Mersch. t.2. p. 13, n.3).

323 De oratione dom., c.23 (Hartel. p.285): De cath. Ecclesiae unitate. c.6-7 (p.215).

324 Origene. In Cant.. 1.1 (Baehrens. p. 103); cf. In Exodum (В.. p.239). Eusebe. De eccl. theol.. 1.3. c.18-19 (P.G. 24, 1041-1044). Greg. Nyss.. In Cant., hom. 15 (44, 1116-1117). Hilaire. De trinitate. 1.8, n. l 1 et 19 (P.L. 10, 243-244et 250). Augustin. De Trinitate, 1.4, c.9 (42. 896); In Jo., tr. 110, n. l: «Sic itaque sunt in nobis, vel nos in illis, ut illi unum sint in natura sua, nos unum in nostra» (35. 1920).

325 Ad Monim.. 1.2. c.11 (P.L. 65. 190). Cf. Missel de Boddio. 4-я воскресная месса «ut omnes incolas suos unumque corpus Ecclesiae trina et unita plebem suam custodial» (Lowe, p. 144): Gallicanum vetus, воскресная месса (P.I. 72, 554 С); Raban Maur (122, 107 D); Bonaventure, In 4 Sent., d.24. См. также, как Роберт Гросстет (т. 1253) определил объект богословия в одном отрывке своего «Гексамерона», текст опубликован недавно (G.G. Phelan, R. neo-scol., 1934. p. 176). к которому привлек внимание о. Мери (Rech. de sc. rel., 1936. p.139-140). Церковь, скажет Сайлер, это «Единство, это совершенное Христом Объединение членов ее с Отцом в Духе Любви» (P.Chaillet в R. des sc. phil. et theol.. 1937. p.487). - Тринитарная структура Церкви, а не наоборот, церковная структура Троицы, как полагал Иоахим Флорский, осужденный на Латранском Соборе в 1214 году: «Unitatem hujusmodi non veram et propriam, sed quasi collectivam et similitudinariam esse fatetur; quemadmodum dicuntur multi homines unus populs, et multi fideles una ecclesia».

326 Protreptique, c.9 (St., t.l,p.65). Agobard. De fidei veritate, c.10 (P.L. 104,274).

327 Augustin, s.359. n.4 (P.L. 39, 1593). Bruno de Segni, Sententiae. t.6, s.5 (165. 1060).

328 De unitate sanctae Trinitatis (P.L. 42. 1210-1212). Rufinus episc., De bono pacis. 1.1. c.l (150. 1594-1595). Cf. Missel lyonnais. Секвенция на праздник Троицы.

329 Augustin. In psalm. 26. s.2, n.23 (P.L. 36, 211)et In epis lam Jo., tract. 10(35, 2055). Cf. In psalm. 61, n.4: «Unus enim homo cum capite et corpore suo Jesu Christus. salvator corporis et membra corporis. duo in carne una, et in voce una, et in passione una. - et. cum transient iniguitas. in requie una» (36. 730). Августин говорит также: «Se dicit sponsum, se sponsam». De Civitate Dei. 1.10, c.3, n.2 (41, 280). Cf. Origene. In Exodum, hom. 9, n.3 (В., p.237 et 239). Предварительный комментарий краткого августиновского наброска у Илария, In psalm. 67, n.37 (Zing., p.31). Cf. Maxime. Ambiguorum liber (P.G. 91, 1076-1077). Abobard. De fidei veritate. c.8 (P.L. 104. 273). Guillaume de S. Thierry. Expositio in ep. ad Rom. 1.3: «Ipsa est oratio tua. Domine, quam habuisti pro nobis ad Patrem: «volo ut sicut ego et tu unum sumus, ita et ipsi in nobis unum sint». Vis enim hoc, et vehementer vis, ut per Spiritum tuum. amorem tuum, ames nos in te, et ames te de nobis et in nobis» (180, 592). Alger (180. 748). Tractatus Eboracenses, 2; «Cujuscumque nationis sint, cujuscumque conditionis, in Christo unum sum, id est unum corpus Christi. el unus cum eo spiritus, ac sic unus Christus, caput, corpus et spiritus sunt» (M.G.H. Libelli de lite, t. 3, p.655). Innocent III. De sacro altaris mysterio. 1.4, c.44: «Verbum cum Patre unum est in natura, homo cum Verbo unum est in persona, membra sunt unum in capite» (217. 886).

330 Hilaire. In psalm. 12. n.4 (Z.. p.77-78). Ошибочно придерживаться той точки зрения Апостола, которую не раз порой понимали неправильно, в особенности в том, что касается предопределения. См. ниже, гл. VIII.

331 Долгое время еще верили с большей или меньшей периодичностью в близкий конец мира; атмосфера была уже, однако, иной, нежели в первоначальные времена.

332 Во всех подробностях можно узнать об этой истории с переводом наиболее значимых текстов в I'Histoire litteraire de la France, t.34. 1914, article Jacques Duese (Pape, Jean XXII). par N.V. (Noel Valois), p.551 a 627. В ту же эпоху цистерианский аббат Бартелеми де Казамари проповедовал то же учение в Авиньоне.

333 Известно, что в христианской древности портик или атриум церквей назывался раем, и зачастую должен был служить напоминанием о рае своей растительностью или фонтаном (cf. «Revue d'histoire ecclesiastique». 1939, p.549).

334 Или также: в promptuaria (Амвросий), mansiones, custodiae (Амаларий), «locus florifer» (Беда).

335 По некоторым из них, только менее совершенные души должны были ожидать подобным образом: Cf. Florus. Expositio misae. с.70, n. l (Due, p. 145).

336 Мф. 25; 2 Тим. 4, 8. См., например: Augustin. In psalm. 36. sermo 1, n.10 (P.L. 36, 361). De claustro anim, 1.4, c.20 (176, 1159). Jean XXII, loc. cit.

337 Фил. 3, II, etc. Anastase le Sinaïtre, Q. 73 (P.O. 89, 700). Fulgence. De fide, c.28 (P.L. 65. 701). Hincmar. De cavendis vitiis, c.7 (125. 911). Многие молитвы Liber mozarabicus ordinum, в особенности, молитвы l`ordo in finem hominis diei, явным образом проводят четкое различие между пребыванием в лоне Авраамовом, воскресением и вхождением вместе со всеми блаженными в жизнь вечную. Так, Ferotin, col. l16: «Ingrediatur in congregatione omnium beatorum, patriarcharum jungatur consortio, et Apostolorum plenitudini copuletur, ut, cum dies ille magnus resurrectionis advenerit, tumulis ruptis, perpetuam surget ad vitav»; 121: «et Abrahae sinu residens, in die ille, quando resuscitaturus es omnes, sine metu vel formidine ad praeparata sanctorum praemia alacriter pervenire mereatur»; 42: «in sinu Abrahae et in gremio patriarcharum requiescentes, tempus resurrectionis diemque judicii cum gaudio secuturae immortalitatis exspectent»; cf. col. 111, 395, etc. См. также: Grimaldus. Liber sacramentorum (P.L. 121. 861 D).

338 Paschase Radbert. In Mat.. 1.3. c.4 (P.L. 120, 189-190).

339 Процитируем только среди греков: Origene. In Cantic., comment.. 1.2: «Erat (Chdriskis) in omnibus sanctis qui ab initio saeculi feurunt»(B., p. 158). et Chrysostome. In Ephes., horn. 10, n. l (P.G. 62, 75) et In Jo., horn. 65, n. l (59. 361).

340 Augustin. Expositio epist. ad Galatas, n.43 (P.L. 35, 2136-2137); Sermo 160, n.2 (38. 873): De gestis Pelagii, c.5. n.14 (44, 325-328); Contra duas epist. Pelag., 1.3. c.4. n.6-12 (44, 591-595); cf. In Jo., tract. 11, n.8 (35, 1479); Contra Faustum (42, 304); In psalmos 61 et 73 (36. 731 et 932). De baptismo contra donatistas. 1.1. c.16. n.25 (43. 123).

341 Rupert. De victoria Verbi Dei, 1.12, c.11 (P.L. 169, 1471-1472); In Gen.. 1.4, c.l (167, 325); De Spiritu sancto, 1.2, c.20 (167, 1661). Cf. Paschase Radbert. In Mat.. 1.12. c.26 (120, 895); Hermas. Similitude, 9, c.16. n.3-7.

342 Adversus Marcionem, 1.4, c.34 Kr., p.536-537).

343 Epist.. 164. n.2-8 (P.L. 33, 708-712); De Genesi ad litteram. 1.12, c.33. n.63-64 (34. 481-482). Cf. De anima et origine ejus, 1.4, n.24: «Sinum Abrahae intellige, remotam sedem quietis atque secretam, ubi est Abraham» (44, 538); Epist. 187, 6 (33. 834). Pseudo-Bede. In psalmum 85 (93. 943). Гонорий Отонский будет различать ад нижний и высший (172, 1039 В-С, 1161 В, 1236-1238); cf. Ruysbroeck (OEuvres. tr. fr.. t.5. p.244).

344 Cf. In psalm. 85, n.17-18 (P.L. 37. 1093-1095) et De Civitate Dei. 1.20, c.15 (41. 681). Фульгенций и Беда придерживались, однако, первого мнения: Bede. In lucam. hom. 10 (94, 54). Алкуин, хотя и бывший сторонником Беды, писал: «Abrahm ante Christi adventum apud inferos fuit». Epis. 198 (M.G.H., Epistolarum. t.4. p.328). - Святой Григорий допускал, впрочем, немедленное восхождение на небо очищенных праведников: Dialog., 1.4, с.25 (P.L. 77, 357), cite par Florus (Due, p. 145).

345 Amalaire. De ecclesiasticis officiis, 1.4, c.31 (P.L. 105, 1221). Missel de Boddio (p.91). Rupert. In Genes., 1.4. c.l (167, 325); De spiritu sancto, 1.3, c.20 (167, 1661; cf. 320 A. 397, 512). Robert Paululus (177, 441). Hermann de Tours (180, 26-27). Alam de Lille (210. 344 B-C) Sentences de Roland: «janua nondum erat aperta» (Gietl, p. 194). Ruysbroeck. La foi chretienne (tr. fr., OEuvres, t.5, 1930. p.244). Dante. L'Enfer, c.4, v.52-63. См. драматическое описание Герберта Лозинги в его проповеди на Вознесение: «Ligatur Satanas insolubilibus nodis, et sanctorum vincula conteruntur, etc.» (Goulburn-Sumonds, t.2, p.236-244). - Сами ангелы, по мнению многих восточных богословов, были утверждены во благе лишь после Воплощения: M. Jugie. Theologia dogmat, Christ, orientalium, t.2, p.685-686). Аналогичная трудность кое-кого привела к мысли, что Христос, пребывая главой Церкви со времени ее основания, т.е. со времени Авеля, как Человек сделался Главою ее, лишь после Воплощения: cf. Odon d'Ourscamp. Quaestiones. pars-2a. q. 77 (Pitra. Analecta novissia, t.2. p.56).

346 Евр. II, 39-40.

347 Cf. Augustin. Sermon 87. n.5 (P.L.38, 533); In Joannem. tr. 68, n.2 (35, 1815); tr. 49, n.10 (1751). Rupert (169, 248).

348 О. Башле D.T.C., статья Benoit XII (t.2. col. 688), не оставляет этого объяснения незамеченным. Мысль Отцов, говорит он, «почти не останавливается на индивидах, но устремлена к человечеству, достигаемому предела своего земного домостроительства. В этом аспекте все сходится ко дню Страшного Суда».

349 In Levit., horn. 7. n.2 В.. p.377-379). Та же идея и в: In Rom., 1.7. n.5: «Quod autem dixit. redemptionem corporis noslri, ego arbitror quod totius Ecclesiae indicel corpus. Omne ergo corpus Ecclesiae redimentum sperat Apustolus, nee putat posse quae perfecta sunt dari singulis quibusque membris, nisi universu corpus in unum fuerit congregatum» (P.O. 14, 1116-1117).

350 Весьма умеренно, впрочем. Sermo 34 de diversis (P.L. 183, 630-633): «...Nec modo de intellectu Origenis quaestio est. Poluerit forsitan hyperbolice loqui: ipse viderit, nohil interest nostra...» (631).

351 Huet. Origeniana. 1.2, c.2. q.3 (P.G. 17. 835-837). S. Thomas, la, 2ae. q.4, a.5. Bellarmin. Controv., 7. 1.1, c.2 ss.

352 In Mat. series 65 et 73 (К.1., p.152-153 et 172); In Lucam, hom. 29 (P.G. 13. 1875); In Jeremiam, hom. 15 (13. 436); In Joannem, t.32. n.17 (14. 813), etc.

353 Таково также мнение о. Мерша, op. cit., t.2, p.299. - Cf. Raoul de S. Germer. In Levit.. 1.12. c.l: «In persona summi pontificis. cui secundum legem sanctuarii patebat ingressus, omnis cum capite suo electorum Ecclesia designatur» (Max. bibl. vet Pair., t. 17, p. 156).

354 Языковая привычка, свойственная не только Оригену, которая сохранится надолго. См. Tertullien. De Paenitentia, с. 10 (de Labriolle, p.42-44); etc. Cf. Origene. De principiis, 1.2, 8. 5.

355 Athanase. De Incarnatione Verbi, c.5 (P.G.26, 992). Ambroise. De bono mortis, c. 10-12: «...Intrepide persgamus ad Redemptorem nostrum Jesum... ad ilium sanctorum coetum justorumque convetum... Nos eum (Jesu) in temporum fine quaeramus» (P.L. 14, 560-567); однако In Luc., 1.10, n.92, Петр видится уже на небесах (15, 1827).

356 In Mat., 1.8, с.17 (P.L. 120, 578-579). Cf. Raban Maur. In Macchab., 1.1, c.4 (109, 1162).

357 C. 3 (P.L. 177. 346). Cf. Anselme d'Havelberg. Dialogues, 1.1. c. 11 (188.57-58).

358 О. Мерш отметил у него стирание доктрины мистического Тела (1.2. р. 146-147). См. также In Cant., s. 11, n.5 et 6. истолкование «Deus omnia in omnibus» (P.L. 183, 826), или De consideratione, 5, 10 (182, 801-802).

359 In festo omnium sanctorum sermo 3 (cf. Apoc.. VI, 11); S. 4. n.2 (P.L. 183,468-473). De diligendo Deo. n.29-33 (182, 992-995). cm. P.L. 183. praefatio. p.19-22. Cf. Bruno de Wurzbourg (142, 87 B): Pseudo-Bede. In psalmum 71: «ut corpus Christi. id est numerus electorum compleatur» (93, 866 C); Heterius et Beatus (96 949-950).

360 Sermo 122. n.5 (P.L. 38. 683). Cf. s.170. n.9 (931-932). Отрывок из «Исповеди», 1, 9, гл. 3, 6 свидетельствует о колебаниях Августина; он только что объявил о смерти своего друга Небридия: «Et nunc ille vivit in sinu Abraham, quidquid illud est, quod illo significatur sinu, ibi Nebridius meus vivit».

361 «In aeterna beatitudine de eorum societate qaudere» (общая молитва мученикам). «Cum omnibus sanctis tuis ad perpetuae beatitudinis consortium pervenire» (месса об усопших). «Perpetuae sanctorum tuorum societate laetetur» (sacramentaire leonien, поминовение св. Сильвестра), Grimaldus (P.L. 121, 843 С. 877 A), etc.

362 C. Gentes. 1.4. c.50. Cf. За. q.8. a.3. ad 2m: «Esse Ecclesia glonosam, non habentem maculam neque rugam, est ultimus finis ad quem perducimur per passionem Christi».

363 C. Gentes. 1.4. c.79; За, q. 69. ad 3m: «In ultima reparatione naturae per resurrectionem gloriosam».

364 Перспектива святого Фомы космична. 3 Sent., d.19. q. l. a.3. sol. 2: «In fine mundi ab omnibus sanctis simul auferentur (paenae peccati), quia istae paenae naturae debentur, in qua omnes unum sunt. Unde tune non solum hominum. sed totius mundi naturaper resurrectionem reparabitur». Cf. De spiritualibus creaturis, q. 2. ad 5m; C. Gentes, 1.4, c.80 et 81: 4 Sent., d. 43. a. 1 etd. 44. a. l.

365 M. de la Taille. Mysterium fidei. elucidatio 38. Cf. Raban Maur (P.L. 110, 493-494); Liber mozarabicus sacramentorum. feria tertia Paschae: «Indulgentiali unguento ossa ecclesiastici corporis solidentur, quo possimus omnes... cum mortuis suscitatis Ierusalem caelestem... introire» (Ferotin, p.266).

366 In Jo., t.10, c.36(Pr.. p.210-211). In Levit., hom. 7, n.2 (В.. p.376-377). Irenee. Adv. Haereses 3, 19, 3 (P.G. 7, 941).

367 Jerome. In Ezechielem. 1.11, c.37 (P.L 25. 347-348). Raoul de Saint-Germer. In Leviticum, 1.18, c.2 (M.B. vet. Patrum, t.17. p.223 A-B).

368 Disputationes scholasticae de mysteriis Incartationis et Eucharistiae (1689), p.323 ss.

369 Spes Christi в Nouvelle Revue Theologique, 1934, p. 1020-1021. Cf. Ibid.. 1937, p.1957-1975. S. Thomas, 2a, 2ae, q.17. a.3. Cf. Augustin. In psalmum 88, s. l, n.5: «...ut sit ille Christus integer in aeternum» (P.L. 37).

370 Augustin. De Civitate Dei, 1.10, c.7: «Inactivates Dei, cujus in nobis pars peregrinator, pars in illis opitulatur» (P.L. 41, 284). Gregoire le Grand. In Ezechielem. 1.2, hom. 1, n.5: «Et ipsa estcivitas, scilicet sancta Ecclesia, quae regnatura in coelo adhuc laborat in terra» (76, 938). Hilaire. In psalm., passim (Zingerle, p.99, 600, 728). Rupert. De divinis officiis, 1.4, c.13 (P.L. 170, 102-103). Henri de Marcy. De peregrinante Civitate Dei, praefatio (204. 254). См. также в: le Breviculus collationis cum Donatistis. dies За, с. 10, n.20. ответ на донатистскую «клевету» «de duabus Ecclesiis» (43. 635).

371 Elevations sur les Mysteres, 18, 6; cf. Sermon pour 1'Assomption (Urbain-Levesque, t.4, p.506). Julienne de Norwich. Revelations de 1'amour divin. c.31 (trad. Meunier, p. 116-119). Helinandus, sermo 5: «...Haec mysterialis Christi nativitas, ab initio mundi usgue ad finem celebratur; et, sicut teste Paulo qui ea quae de passionibus Christi deerant supplebatin corpore suo, Christus nondum totus natus est. Toties enim nascitur Christus, quoties fit aliquis christianus» (P.L. 212, 523).

372 Теэтет, 176,, Государство, 1., 7, 514.

373 Эннеада 6, тр. 9, гл. 9 и 11„ тр. 7, 3. 34. Ср. 1, тр. 6, гл. 6 и 7„ тр. 8, гл. 5,, тр. 1, гл. 6. - Известная формула не принадлежит Плотину. Ее можно встретить у различных писателей, языческих и христианских, наделявших ее отнюдь не всегда мистическим смыслом. (H.-Ch. Puech, dans Recherches philosophiques, t.3, p.512, по Эрику Петерсону). Но она символизирует плотинский идеал в том, в чем его можно противопоставить идеалу христианскому. Для Плотина очищение означает «технику бегства» и «понятие спасения» обретает здесь весьма важный смысл: Puech. Position spirituelle et signification de Plotin, dans le Bulletin de l'Association Bude, окт. 1938, стр.39. См. также Revue biblique, 1939, p.50-51 et 62 (R.P. Festugiere). Cf. Maxime. Ambiquoru. liber (P.O. 91, 1156 et 1200),, Capitula theol. et oeconomica, centur. 1, c.39 (90, 1097). Gregoire de Nysse, In Cantica (44, 598).

374 «По примеру учителя религия его откровенно индивидуалистична и обособленна»: A. Bremond. La priere de Porphyre, Recherches de science religieuse, 1933, p. 135.

375 G. Dandoy. L'Ontologie du Vedanta, p. 137.

376 «Дары проповедуют обездоленным, желания душам заурядным, пустоту - лучшим»: Aryadeva. Catuhsataka, с.8, n. 189. То же учение у Asanga. Samideva: любовь служит очищению от желания, но если в свою очередь она не очистится от себя самой, «наподобие слабительного», она окажется скорее вредной, чем полезной.

377 Mahayanasutralamkura, p.21 (tr. Sylvain Levi).

378 Классическое учение буддийской Махаяны: напр. Asanga, op. cit., с.9, v.37 (р.79).

379 Nemesius. Sur la nature de Phomme, c.38. Aristote. Meteores, 1.1, c.3,, De la generation et de la corruption, 1.2, c.11 (tr. Tricot, p. 147). Евдем, иронизирующий над учением пифагорийцев (Diels, 45 В) Seneque. Questiones naturales, 1.3, с.28-29. Об Аннесимандре: Eusebe. Preparation evangelique, 1.1, с.8, n. l (P.O. 21, 56). О различных древних античных концепциях Великого Года: Censorinus. De die natali, с. 18, et Stobee. Eclogoe physicoe, 1.1, c.8,, etc. Cf. Ciceron. Songe de Scipion, c.7. Servius, о 4-й эклоге Вергилия: «Finitis omnibus saeculis, rursus eadem innovari...». О Великом Годе у греков, различных способах его вычисления, различной его продолжительности, различных понятиях окончательной катастрофы: Р.Boyance Etudes sur le songe de Scipion. p. 160-171.

380 Maxime. Epist. 7 (P.O. 91,437-440). Августин о метемпсихозе: De haeresibus, c.43 (P.L. 42, 33) et Epist. 166, c.9: «gua opinione quid horribilius cogitari possit, nescio» (33, 732); De civitate Dei, 1.12, c.10, 11, 19, 20 (41, 357-360, 368-372).

381 Эмпедокл, фрагменты 30 и 115. Ср. Ипполит, Elenchos, 1.7, с.29.

382 На который часто обращали внимание. Отметим: J. Guitton. Le temps et l'eternite chez Plotin et saint Augustin (1933), 1.356-360; G. Schnurer. L'Eglise et la Civilisation au moyen age, tr. fr., t. l (1933), p.35; Christopher Dawson. Progres et Religion, tr. fr (1936), p. 143 ss.; H. Koehnlein, в: Revue d'histoire et de philosophie religieuses, 1937, p.369-370; Laberthon-niere. Le realisme chretien et l'idealisme grec (1902). См.: Шеллинг. Лекции о методе академического изучения (1802), 8-й урок. Об историческом построении христианства (Ecrits philosophiques, tr. Benard, p. 117-131). W. Dilthey. Introduction 1'etude des sciences humaines, tr. fr., p.317: «Тогда-то и возникает историческое сознание...»

383 Augustin. De vera religione, c.7, n. 13: «Hujus religionis sectandae caput est historia et prophetia dispensationis temporalis divinae Providentiae, pro salute generis humani in aeternam vitam reformandi atque reparandi» (P.L. 34, 128). Baudouin: «Salus mindi secundum series temporum digesta est et ordinata, etc.» (204, 673).

384 J. Guitton. Du culte de l'histoire, в: Le Van, апрель 1926.

385 Платон. Тимей, 37-39, Плотин, Эннеада 3, тр.7. Прокл. passim. Cf. H. de Balthasar. Presence et Pensee, p.6-7, note.

386 Аристотель. О происхождении и уничтожении, 1. гл. 10, 336 Физика, 1, 8, гл.9, 265.

387 Augustin. De Civitate Dei, 1.12, c.20, n.4 (P.L. 41, 371).

388 Constantin le diacre. Eloge de tous les martyrs, n.36: Господь, да придут все ко вратам воли Твоей, силою Духа сделавшись единым стадом, ведомым Тобой (P.G. 68, 521). Pseudo-Chrysostome. In Mat., h.23 (56, 755-756).

389 Periarchon, 1.1, c.6, n. l; 1.2 c.3, n.4-5 (Koetschau, p.79 et 119-120); In Gen., h.14, n.3 (Baehrens, p. 124); In Cant, comm., 1.1, et 1.3 (В., p. 103 et 202-203); Scholie 20 sur l'Apocalypse (Diob.-Harnack, 1911, p.29). Cf. Huet. Origeniana, 1/2, q.11, n.9, et 1.9, q.-3. n.30.

390 Откр. 10, 6. Tatien. Discours aux Grecs. c.6 (tr. Puech, p. 116). Tertullien. Apol., c.32, n. l: «clausula saeculi» (Waltzing, p.72).

391 Isidore de Seville. De ordine creaturarum, c.11, n.6 (P.L. 83, 943); Lactance. Div. institut., 1.7, c.14, n. 11 (d. Brandt p.629). Ср. Ис. 65, 17 и 66, 22; Откр. 21, 1. О Христе воскресшем: Maxime. Ambiguorum liber (P.G. 91, 1309). Augustin. De Civitate Dei, 1.20, c. 16, различает «figura hujus mundi» и ее «substantia»; все, что подвержено порче, будет уничтожено, «ut scilicet mundus in melius innovatus, apte accomodetur hominibus etiam carne in melius innovatis» (P.L. 41, 682). Cf. Methode. De resurrectione, c. 9 (P.G. 18, 276). Jerome. In Isaiam, 1.14, c.51: «Ex quo ostenditur, perditionem caelorum non interitum sonare, sed mutationem in melius; unde omnis creatura congemiscit et parturit... Non in interitum sui, sed in abolitionem vilitatis antiquae et innovationem futurae gloriae, etc.» (P.L. 24, 485; cf. 644-645). Gregoire. Moralia in Job (76, 16).

392 Augustin. In Jo., tr. 31, n.5: «Ubi venit plenitude temporis, venit et ille qui nos liberaret a tempore» (P.L. 35, 1638).

393 Augustin. In I Jo., tr. 2, n.10 (P.L. 35, 1944).

394 Augustin. In I Jo., tr. 2, n.10 (P.L. 35, 1944).

395 Эти ереси не находятся ли на слиянии потоков, пришедших из Индии, равно как из Греции и Ближнего Востока? Преобразуя историю в природу, гностицизм тяготеет ко всеобщему докетизму. Ср. Тертуллиан. Adversus Valentinianos, c.27: «Omniain imagines urgent, - plane et ipsi imaginarii christiani» (Kroymann p. 204).

396 Origene. In Num., h.27, n.3 (В., p.259-260); C. Celsum, 1.6, c.21-23 (K., t.2, p.91-94). Hildefonse de Tolede. Liber de itinere deserti (P.L. 96, 172).

397 Origene. In Exod., n. l, n.2 (Tr. Fortier, Sources chretiennes p.79). Pseudo-Ambroise. De 42 mansionibus: «Mansiones igitur filiorum Israel ab Aegpti finibus usque ad repromissionis terram, quadraginta duae a Moyse recensentur. Sic et sanctus Matthaeus Christi generationem describens, quadraginta duas enumerat... Christus ergo ad Virginem, Israel ad Jordanem, Christianus ad coelum pari mansionum numero deveniunt» (P.L. 17, 11-12). Isidore de Seville. In Num., praef. (83, 339), воспроизведенный у Pseudo-Bede (93, 396-397) и у Raban Maur (108, 809). Pierre Damien. Epist. ad Hildebr. (145, 1052),, Opusc. 32, c. 3 (547-548). Robert Paululus (177, 445). - Rupert. De divinis officiis, 1.3, c.18 (P.L. 170, 75-77). - Филон же непосредственно относил символику Исхода к духовному странствованию отдельной души: De migratione Abraham, 3„ Quaestiones in Exodum, 1, 4 et 5.

398 Сопоставление между ступеньками лестницы и остановками у иудеев, двойной символ постепенного перехода от времени к вечности. Bonaventere. Itinerarium, c.2 (ed. de Quaracchi t. 5, p. 298). - Для Ипполита шестьдесят локтей статуи Навуходоносора означали шестьдесят поколений, связующих Адама со Христом. Commentaire sur Daniel, 2, 27 (Lefevre. Sources chretiennes, p. 167).

399 Irenee. Demonstration, c.9 (P.O. 12, 761),, cf. Adv. Haereses, 1, 5. 2-3 (P.G. 7, 493-496). Origene. Contra Celsum, 1.6, c.23 (K.., t.2, p.93-94)..Cf. Hilaire. In psalm. 38, n.17 (P., n.197). - Вавилонское верование в семь «небесных палат» проникло и в иудаизм; его можно найти в Secrets d'Henoch, в Testament de Levi, как и в l'Ascension d'Isa.

400 Raban Maur. Enarr. in Num., c.8 (P.L. 108. 809-810).

401 M. Danielou. Action et Inspiration, p.8-10.

402 Chrysostome. Horn. 2 sur la Pentecote. n. 1 (P.O. 50. 463): sur 1'Ascension. n. 16 (52. 789). Augustin. Sermon 262. n.5 et Sermon 263. n. l (P.L. 38. 1209). Maxime de Turin. Horn. 72( 57. 375). Abelard. Sermon 17: «Ut ergo Spiritus sanctus veniret. tam resurrectionis quam ascensionis gloria Christus fuerat exaltandus... Haec ergo festivitas caritatis tanto caeteris excellentior videtur. quanto caritas caeteris virtutibus sive donis Dei praeeminere noscitur» (178. 502). О происхождении праздника Вознесения, сопутствовавшего вначале то Пятидесятнице, то Пасхе: Dom Cabrol. dans D.A.C.L.. t. l. col. 2936-2939).

403 Rationale divinorum officiorum. 1.6. c.24. n.3 (ed. de 1672. p.289). Суть не в количестве лет, настойчиво повторяет Юлиан Толедский, De comrobatione aetatis sectae (P.L. 96. col. 639. 569. 575).

404 В особенности, когда речь идет о сближающихся или уже смешанных традициях, идущих одновременно от Библии и от «эллинизма», как это было с числом 7. См. Климент. Stromates, 1.6 с. 16, 137-138 он заимствовал свою теорию у Аристобула, тот же, согласно Евсевию, Prep, evang., 1.13. с. 12. вышел из школы перипатетиков.

405 Gregoirede Nazianze. Discours41. с.2-4 (P.O. 36, 429-436). Pseudo-Ambroise. Sermon 26 (P.L.17, 633). Eucher. Liber formularum, c.11 (50, 759-772). Pierre Chrysologue. Sermon 139(52.574-575). Paschase Radbert. In Mat.. 1.8, c. 18 (120, 642). Bonaventure. In Hexaemeron, coll. 16. n.8 (Quaracchi, t.5, p.404). О совершенстве чисел шесть и семь: Augustin. Decivitate Dei, 1.11, с.30 et 31 (P.L. 41, 343-345). etc. cf. Origene. In Exodum (В.. р.239-240). Число четыре - это число прочности: Origene. In Genesim (В.. р.32).

406 Так разделение на пять времен было внушено Иринею его стремлением описать множество реальностей пятью понятиями; это число не имело практического применения в гностической системе, с которой он боролся (Adversus Haereses. 2. 24. 4 P.G. 793-795. Cf. In Pascha sermo 1 P.O. 59. 724). Другие будут оправдывать это число ссылаясь на пять чувств и тайную гармонию, которая проистекает из них: «in quibus quinque ordinibus nescio quid musicum videtur sonare», P.Radbert. In Mat., c.20 (P.L. 120. 677). L'Expositio in Apocalypsin, visio 4a, принимает его по причине его связи с пятью возрастами человеческой жизни (P.L. 17. 856). - тогда как многие другие разделяют жизнь на шесть возрастов, чтобы связать их с заранее принятыми шестью возрастами мира.

407 Они зависят, например, от того, что один вводит опосредствующее подразделение, которым другой пренебрегает (скажем, в отношении закона Ноева или же для эры пророков), или же оттого, упоминается или опускается первый и в особенности последний период в этом ряду и т.п.

408 Так, дабы воспользоваться нам лишь простым примером, подразделение, произведенное тройственным делением, порождает ряд девяти эпох (cf. Jean Beleth. Rationale div. officiorum, c.22 P.L. 202, 33-34). Другие же, прибегая к делению несколько более сложному, делят время Закона и время Благодати на семь эпох и каждую из них еще на три, что дает в общей сложности сорок два «mansiones» книги Чисел, коими идут к Земле обетованной (Bonaventure. In Haxaem.. coll. 16, n.l 1-13 Quar., t.5, p.405). Есть также деление на десять времен, пять состояний Церкви до Христа и пять после Него: Honorius d'Autun (P.L. 172, 460-461) разделение на четыре «бдения»: id. (172. 1077-1082), etc.

409 Cf. Bonaventure. Breviloguium, prolog., n.2 (Guar.. t.5, p.203). Августин согласует деления на три и на шесть: De Trinitate. 1.4, с.4, n.7 (P.L. 42, 892).

410 Исх. 26. Rupert (P.L. 168, 1151 А).

411 Irenee. Adv. Haeresses, 4, 11,8 (P.G. 7, 889-90). Methode. Banquet, disc. 10, c.2 (tr. Fardes, p. 176). P.Radbert. In Mat., passim (P.L. 120, 2.10-211, 548, 644-545). Raban Maur. De laudibus s. crucis, fig. 18 (107, 221-222). Honorius d'Autun (172, 833-834). J.Beleth. Rationale, c.55 (202, 60-62). Sicard de Cremonne. Mitrale, 1.5, prol. (213, 191). Anastase le Sinaïte. Question 144 (P.G. 89, 797-800). S.Germain de Constantinople. Contemplation mystique de 1'Eglise (98, 416) etc. Victorin de Pettau. In Apoc., 4, 4 (d. Haussleiter, p.54).

412 Gaudence de Brescia. Tractatus 8 (ed. Glueck, p.66). - Pseudo-Bede (P.L. 93, 628 et 663). Rupert (168, 1238). Pseudo-Hugues. Allegoriae in V.T., 1.2, c.18 (P.L. 175 654) cf. 1.1 c.6(638)In NT., 1.4, с.16(818). Bruno de Segni (165,946). Бодуэн различает praeparatio, reparatio, consummatio или apparatus (figura), actus (gratia), fructus (gloria) (204, 671).

413 Pseudo-Bede. In psalmos (P.L. 93, 982 B). Cf. Pascal. Br. 655.

414 Ambroise. Epist. 44 (P.L. 16, 1136-1141). Pierre Damien. Opuscule 38, c.l: cmysticum hebdomadis et ogdoadis numerum» (145, 634 D). Cf. Vayyigra Rabba, 29: «Все семь чисел вечно любимы» (цит. в J.Chaine. Les Epitres catholiques, p.320). Ciceron. Le songe de Scipion, c.2: оба числа, каждое по разным причинам, считаются как бы совершенными (trad. Boyanc, p. 19). Augustin. De civitate Dei, 1.17, c.4, n.4: «numerum septenarium, qui est universae Ecclesiae significata perfectio» (PL. 41, 529) cf. 1.20, c.5, n.3, об отношении между числами 7 и 12 (col. 663). Gregoire (P.L. 76, 757-760 et 773). Известно, какое значение придается числу 8 в пифагорействе. - Семь возрастов естественно связаны с семью дарами Духа: Rupert, in Joannem. 1.4 (P.L. 169, 815 D). Hugues d'Amiens. Tractatus de memoria (192, 1321 C-D).

415 Это sabbatum sine vespere. См. Иероним, In Isaiam: «qui, sex diebus in quibus factus est mundis transcensis atque praeteritis, festinant ad septimum diem, id est sabbatum, in quo vera est requies» (P.L. 24, 675 A).

416 In Apocalypsin expositio, visio prima (P.L. 27. 771 et 774). Речь идет здесь о семи (или четырнадцати) земных эпохах.

417 Шестая эпоха, которая начинается с Воплощения разделена на две части, и здесь учитываются вначале верные, составляющие Церковь воинствующую, а затем души праведников, ожидающие Воскресения вблизи Христа. См. Remigius. In Genesim, c.l (P.L. 131, 58-59) et Sicard de Gremone. Mitrale, 1.3, c.6 (cf. 1.6, c.8 P.L. 213, 125 et 273).

418 Cf. Ambroise. In Lucam: «Quoniam in hebdomada Legis et octave mysterium sacrilega mente commisit» (P.L. 15, 1723 D). To же и у Иеронима и Августина. Cf. Robert Paululus, 1.3, с.27: «Sicut enim septem dies pertinent ad vetus testamentum propter sabbatum, ita octo ad novum propter octavum diem resurrectionis» (P.L. 177, 453). О восьмом дне: J.Hild. La mystique du dimanche, в La Maisin-Dieu, 9 (1947).

419 В этом различении седьмого и восьмого дня мы находим остаток верований в тысячелетнее Царство. См. Послание Варнавы, гл. 15. (Oger-Laurent, р.84-91). In Mat.. 24 (III век: Turner. The J. of Theol. Studies, t.5. p.236). Hesychius. In psalmum 6 (P.O. 27, 665 C). etc. См. Иез. 43, 27.

420 Ambroise. In Lucam (P.L. 15. 1745 A). Grgoire de Nysse. In psalmum 6 (P.O. 44. 609). Augustin. De civitate Dei, 1.20, c.7, n.l (P.L. 41, 667). In psalmum 89, n.10 (37, 1144). Pierrre la Venerable (189, 954-955). Saint Thomas. In Davidem: cPer 7... significatur decursus hujus temporis, quod peragitur septem diebus per 8 vero... status futurae vitae: octava enim secundum Glossam est resurgentium» (Vivs, 1.18, p.230). Отсюда - восьмиугольные баптистерии. - У Филона огдоад связан с преображением Моисея на Синае (In Exod., 2, 46). У гностиков он указывает на нетленность (Clement. Stromates, 6. 16, 140) эта идея, несомненно, связана с темой семи сфер, через которые проходит, ускользая, душа, восходя на восьмое небо. Cf. Origene. In Leviticum, horn. 8. n.4: «Septimana haec praesentis vitae tempus videri potest in septimana namque dierum consummatus est mundus. In quo donee sumus in carne positi, ad liquidum puri esse non possumus, nisi octava venerit dies, id est nisi futuri saeculi tempus affuerit» (В., p.399) Selecta in psalmus 118, 64 (L., p.102).

421 Еврейское предание, по которому мир должен существовать шесть тысяч лет. Пс. 89, 5 2 Пет. 3, 8. Irenee. Adversus Haereses, 5, 23, 2 et 5, 28, 3 (P.O. 7. 1185-1186 et 1200). Hippolyte. In Daniel, 1.4, c.23 (Bonzetsch, p.244). Commodien. Instructiones. 1.1, 35, 6 et 1.2. 39, 8 (Dombart, p.46 et 111) Carmen apologeticum, v.45 et 791 (p.l 18 et 166). Victorin de Pettau. De fabrica mundi (P.L. 5, 301). Gergoire d'Elvire Tractatus 18 (Batiffol-Wilmart. Tractatus Origenis, p. 195-196).

422 Origene. In Leviticum, horn. 13, n.5(B.. p.475). Augustin. Sermon 125, n.4 (P.L. 38, 692) etc. Isidore de Sville. Quaestiones in Genesim, c.2 (83,213-216) Chronicon (83. 1018). Julien de Tolde. De comprobatione aetatis sextae, 1.3, n.3-4 (96, 571). - Отсюда, согласно запоздалому символизму, вытекает объяснение сорока шести дней от пепельной среды до Пасхи: Honorius d'Autun. Sacramentarium. с.4 (172, 741-742).

423 «Opus conditionis in sex diebus factum est... Opus restaurationis hominis sex aetatibus perfici potest. Sex tamen sunt contra sex, ut idem cognoscatur esse Redemptor qui et Creator»: Excerptionum alleg'or., 1.2, c.l (P.L. 177, 203). Часто также с Отцом и Сыном соединяется Spiritus septiformis: См. Rupert. In Gen., 1.3, с.36 (167, 324-327). (Cf. Clement. Rdagogue, 1.3, 112. P.G. 8, 665). Philippe de Harveng. De silentio clericorum, c.42 (P.L. 203, 1011).

424 Рим. 8, 19-23 2 Кор. 5, 19 и т.п. См. Ин. 3, 16. Pseudo-Augustin, s.152, n.39, 2042). De ecclesi. dogmatibus, c,37: «Caelum et terram non credimus abolrnda per ignem, sed in melius commutanda figuram quoque mundi, id est imqginem, non substantiam transituram» (42, 1219). Rupert: cCum itaque dicit Dominus: caelum et terra transibunt, non substantiam terrae, sed earn, quae nunc est, qualitatem ejus transituram asserit» (167, 223-225).

425 Cf. A.Winterswyl. Le cycle annuel est-il ecclsiastique ou cosmique? Trad. Duploye, в Trois essais allemands sur la liturgie, p.51-61.

426 C.Celsum. 1.6, c.22 (K... t.2. p.92-93). Cf. Jerome. Epist. 64. n.18 et 19 (Hilberg, t.l, p.607-609.

427 F.Cumont. Notes sur un temple mithriatique a Ostie (1891): Textes et monuments relatifs aux Mystcres de Mithra (2 vol.. 1894-1900); Revue archeologique. 1917.

428 Вслед за Алкуином (M.G.H.. Epistolarum t.4. p.225-227 et 230). средневековые литургисты стремились найти такую символику для Семидесятницы, Septuagesime «quod tempori conveniat, et rationi concordet, et numero non adversetur». Содержание службы этого дня в сочетании с несколькими текстами блаженного Августина образует путеводную нить для такой символики.

429 Cf. Gamier de Rochefort, sermon 19 (P.L. 205, 695-696). Однако не все могут договориться относительно самого смысла слова Septuagesime и продолжительности того периода, который открывается этим днем. В то время как большинство говорит о 70 днях, другие склоняются к мнению, что речь идет о семи воскресеньях, заключающих в себе шесть недель. Rupert. De divinis officiis, 1.4. с. 1-4. защищает последнее мнение (P.L. 170. 87-89).

430 Augustin. De doctrina Christiana, 1.3, n.51: «...unde possunt et septuaginta anni Jeremiae pro universe temper! spiritaliter accipi, quo est apud alienos Ecclesia» (P.L. 34. 86). C.Faustum, 1.12. c.36: «Nam quod etiam post septuaginta annos secundum ejusdem Jeremiae prophetiam, reditur ex captiviate et tepplum renovatur, quis fidelis christianus non intelligat. post evolita tempora, quae septenarii dierum numeri repetitione transurrunt, etiam nobis, id est Ecclesia Dei, ad illam caelestem Jerusalem ex hujus saeculi peregrinatione redeundum?» (42, 273). Amalaire. De eccles officiis. 1.1, c.l: «Populi Dei tempus captivitatis significat, qui peccando recessit a Deo, et per misericordiam ejus revertitur ad requiem... Septuagesimus numerus ad memoriam nobis reducit omne tempus praesentis saeculi...» et 1.4, c.7 (P.L. 105,993,994, 1183), Yves de Chartres, s,12(162, 577). Hildebert. s.17 et 29 (171, 421-422 et 478). Robert Paululus, 1.3, c.10 (177, 443). Henri de Marcy. De peregrinante Civitate Dei, tr. 14 (204, 361-362). J.Beleth. Rationale div. officiorum. c.105: «...requiem Christi ab opere recreqtionis in septima aetate» (202. 110). Alain de Lille, s.4 (210. 210). Durand de Mende. Rationale. 1.6, c.24-25 et 53 (d. 1672. p.289-290 et 313-314) etc.

431 Hilaire. In Mat., c.l 7, n.2 etc.20. n.6: «Totidem enim testamenta humano generi consituta per singulos reperiuntur, quotidem ad forum enumerantur egressus» (P.L. 9. 1013-1014 et 1029-1030). Pseudo-Chrysost. (P.G. 61. 793-794). Cyrille d'Alex., Glaphyra in Exod., 1.2 (69. 421-424). Fulgence. De remissione pecc., 1.2, c.18 (P.L. 65. 569). Greg. le Grand. In evang., hom. 19 (76. 1154). P.Radbert. In Mat., 1.9. c.20 (120, 674-676). Haymon d'Halberstadt, hom. 21 de tempore (118. 155-156). Hildebert. s. 17 (171. 421). Honorius d'Autun. Gemma animae. 1.2, c.l8-22 (172. 621-622) Speculum Ecclesia (858) etc. Cf. Jrome. Epist. 21, n.40 (Hilberg. t.l. p.140). Традиция, столь устойчивая, что когда Исаак Звезды хочет воспользоваться ею в той свободной манере, которая ему свойственна, он вынужден в этом случае прибегать к долгим словесным оговоркам («salva igitur cum debita veneratione sententia quae fideliter et congrue vineam istam universalem ponit Ecclesiam...»): что дает нам новое изложение, касающееся множества значений, одновременно оригеновское и августиновское по духу, изложение весьма близкое к теории «аккомодационного значения». Та же экзегеза и у D.Bar Salibi. Comment, in evang. (tr. Sedhlacek, f.2. p.312).

432 В данном случае неважно, что эти символические объяснения не имеют исторического обоснования. Нас интересует прежде всего тот путь, по которому развивалось символическое мышление в Средние века, путь, проложенный в основном уже христианской древностью. Мы видим в нем образ мышления, сформированного историческим и социальным характером самого христианства. Вся литургия, все богослужение истолковывались аналогичным образом, на что мы указали здесь в качестве примера.

433 Известно, что экзегеты не имеют общего мнения относительно точной идентификации этих четырех империй, другие видения Даниила свидетельствуют об аналогичных тревогах. См. J.Chaine. Introduction a la lecture des prophetes, p.259-265. Hippolyte. Commentaire sur Daniel (Bardy-Lefevre. Sources chretiennes. 14).

434 A.Bertholet. Histoire de la civilisation d'lsrael, tr. fr., p.325. Идея, которая подчеркивалась уже Курно, Ренаном, А.Сабатье и др.

435 L'astrobiologie et la pensee de l'Asie, dans Revue de metaphysique et de morale, 1935, p.194-195. - Часто сближали учение Екклезиаста с учением о циклах у стоиков. См. рассмотрение этой темы у E.Podechard. L'Ecclesiaste, p.90-92; и протест Захара против традиции, которая ссылается на Екк. 3, 15: «Как понять, что Святой (да будет он благословен!) создал мир затем, чтобы затем его уничтожить! Лучше бы было, если бы Он не творил его вовсе! Святой (да будет Он благословен!) никогда не уничтожает дело рук Своих». Sepher ha-Zohar, tr. Jean de Pauly. t.l, p.152. Deja Augustin. De Civitate Dei, 1.12, c.13 (P.L. 41, 360-362). cm. Екк. I, 6.

436 A.Christensen. L'lran sous les Sassanides (1936), p.141-143 et 30-31. Soderblom. La vie future d'apres le Mazdeisme (1901), p.223-270.

437 Soderblom, op. cit., p.246 et 278. Это не относится к пехлевийскому апокалипсису, где преобладает пессимизм.

438 am. 3, 2; 8, 2.

439 Исх. 12, 38; 15, 16, 34, 10 и т.д. У хананеян был также «Ba'al berit», но затерянный в массе других. Это не было свойством по преимуществу великого Ваала Господа Неба.

440 Исх. 20, 2-3; Втор. 4, 32-40; см. 7, 6.

441 Согласно Гресману, «древний Израиль знает две катастрофы, одну в прошлом - потоп, другую в будущем - День Ягве. Но ниоткуда не видно, чтобы День Ягве первоначально мыслился в качестве катаклизма; его приход был непосредственно сопряжен с историей и положением израильского народа.

442 См. Ам. 9, 5-6, Ис. 13, 9-13; 27, 1; 30, 7; 34, 4; Иер. 4, 24; 51, 48, Иез. 39, 3-6; 32, 7. См. L. de Grandmaison. Jesus-Christ, t.2, p.295-296; Lagrange. Le Messianisme chez les Juifs, p.47-50; Touzard. Revue biblique, 1917, p.III.

443 2 Пет. 7-13. Justin. I Apol., 20. Cf. Ephrem. In secundum adventum Domini (Opera gr. et lat., t.2, 1743, p.192-193). cm. J.Chaine. Cosmogonie aquatique et conflagration finale d'apres la Secunda Petri, dans Revue biblique, 1937; Les epitres catholiques (1939). См. Соф. 3, 9.

444 Добавим еще одно основополагающее различие, что и в Израиле, и в христианстве, несмотря на множество попыток вычислить конец мира, он остается непредсказуемым (отсюда исток постоянного эсхатологического напряжения): Augustin. De civitate Dei, 1.18, c.53, n.l (P.L. 41, 616-617).

445 H.-S.Nyberg. Questions de cosmogonie et de cosmologie mazdennes, dans Journal asiatique, t.219, p.30-31. Вплоть до 2-го Послания Петра, где говорится «придет же День Господень как тать», основная черта обновленного мира состоит в том, что «правда будет обитать в нем». Об огне в конце мира см. прекрасный текст Оригена, C.Celsum, 1.5, с. 15 (К., р. 16), et Greg. Naz., Disc. 32, c.l (P.O. 36, 176). Cp. L.Massignin. Bulletin de l'Association Charles de Foucauld, март-апрель 1928, стр.28.

446 Renan. Etudes d'histoire religieuse, p.120. Cf. P. de Menasce, O.P.: Маздеизм и католичество сближаются «в общей обращенности к свету»: Les Mysteres et la religion de 1'Iran, в Eranos Jahrbuch, 1944, p. 186.

447 Иер. 27, 5. См. Пс. 33, II: «Совет же Господень стоит вовек; помышления сердца Его - в род и род.», Пс. 34, 9; Откр. 17, 17 и т.д.

448 Об этом последнем моменте см. A.Cause. Le probleme sociologique de la religion d'lsrael, p.296. (В остальном, как легко увидеть, оценка автора весьма отличается от нашей.)

449 G.Gattaui. Instances d'lsrael, в: Les Juifs (1937), р.2б"б.

450 Cf. Paul Claudel. Introduction au livre de Ruth, p.54: «С текстами Писания не делают, что хотят. Можно отлично запереть их в буквальном смысле, можно нейтрализовать их, но вдруг они начинают бродить, двигаться, и натянутая ветхая оболочка готова разорваться».

451 Следует отметить, например, важность родословных. Ириней, Adv. Наеrescs. 3. 22. 3. о родословной Христа: «Lucas genealogiam quae est a generatione Domini nostri usque ad Adam, septuaginta duas generationes habere ostendit: finem conjunges initio, et significans. quoniam Ipse est qui omnes gentes exinde ab Adam dispersas et universas linguas et generationem hominum cum ipso Adam in semetipso recapitulatus est» (P.O. 7,958).

452 Desdieux et du monde, ch:4 (tr. M.Meunier. p.63). Cf. Platon. Republique. 1.2. 378 d: Plutqrque. Sur Isis et Osiris. c.l 1. 20, 64, etc. Homelies Clementines, horn.6, c,20; Климент Аппиону: «Те, кто дела и поступки богов захотели объяснить постыдными аллегориями, вконец запутались... Наделяя богов туманными натуралистскими толкованиями, они попросту лишили их существования, а своими аллегориями они заставили их раствориться в элементах мира».

453 Ibid. Plotin. Enneade 5, tr.3, с.9. Julien. Sur la Mere des dieux. c.6 (tr. Talbot) Discours 7 (p.216C). Cf. Platon. Timee. 22 c-d. Balbus. dans Ciceron. De natura deorum. 1.2.C.24, n.63; etc.

454 Clement. Strotnate 6, c.lS.n.127 (St., t.2,p.496).

455 De migratione Abraham, 88-95. De ebrietate, 33-38.

456 Allegories des Lois. 1. 10, 25et3, 5. 16: φυσικώτατα, φυσικώτατον έστιν Ibid., 2,2. 57: ταΰτα φυσικών άλληγορεί etc. Этим словом нередко пользовались языческие экзегеты, им воспользуется также и блаженный Августин при обозначении объяснений Варрона: De civitate Dei, 1.7, с.5. 27 et 30 (P.L. 41. 199. 217. 220). Также Firmicus Maternus. De errore profanarum religionum. выражением«рпу5юа ratio» обозначает и «натуралистические» толкования и толкования, которые мы скорее назвали бы «спиритуалистическими»: ср. гл.З, 2 и 4, гл. 7 и 8 (Heuten. p.47 et 63).

457 Gregoire de Nysse. Contra Eunomium. 1.12 (P.O. 45. 910).

458 Maxime. Quaestiones ad Thalassium. q. 17: Τήν δέ τής ίστορίας έν πνεύματι δύναμιν, νοεροίς κακανοήσομεν όμμασιν άεί γινομένην, καί τψ γίνεσυαι πλέον άκμαζουσαν (P.G. 90, 304); et q.49 (449). To, что Кирилл Александрийский называет «полезностью истории» (69, 15; 70, 192). Cf. Diodore. In psalm. (Maries. Rech. Sc. rel.. 1917. p.88-93). Gregoire. Moralia in Job (P.L. 75, 581 B).

459 Augustin. In psalmum 68. s.2. n.6 (P.L. 36, 858). Gregoire de Nysse. Vie de Moïse (P.G. 44. 368 C). Cyrille de Jerusalem. 1-recatechese mystagogique. c.2 (Quasten. p.72). Hilaire: «Mystica historia» (P.L. 10. 880 D). Jerome: «typicam historian!» (24, 608 A): «qui per historian! prophetatur» (25, 1444 B). Deja Origene. In Joannem, t.10, n.13:

τά ίστορικα, τυποί νοητών (P.G. 14. 340 A). Pierre Damien (P.L. 145. 180 A). Это классическое учение святой Фома облечет в формулы, которым суждено будет стать классическими: la. q.l. a.10: Quodl. 7. а.4.

460 Chrysostome. In II Cor.. 4. 13 (P.G. 51. 281-287) et In Matthaeum. horn. 16. n.7 (57: 247). Isidore de Peluse. 1.2. epist. 123. et 1.4. epist. 209 (78. 576 et 1304). Theodoret (83. 508 C). Hysychius (93. 789 C). Tertullien. Adversus Marcioncm (Kr.. p.423 et 581-582). Gaudence. Tractatus 8 (Glueck. p.60). Ambroise. Apologia David altera. n.72-73 (P.L. 14.915-916); De spiritu sancto (16. 717-718). Augustin (44. 595). Fulgence. Sermon 1. n.10 (65. 724). Leon. Sermon 75. c.l: «Ab eodem Spiritu conditum faedus secundum, a quo primum fuerat institutum» (54. 401). Amalaire (105. 1299 B). Avit, ex sermone die nat.. n.4 (ed. de Berlin, p. 104-105). Dialogue d'Adamantius. disp. 1. c.16 et disp. 2. c.l8 (Van de Sande. p.34-35 et 98-99); etc. Ср. Исх. 24, 8 и Мф. 26, 28. «Vetus Sacramentum», говорит Зенон Веронский: tr. 2. п.61 (P.L. 11. 516).

461 Irenee. Adversus Haereses. 1.20. 1; 4. 32. 2 (P.G. 7. 1071 B).

462 Cyrille d'Alexandrie. Glaphyra in Gen.. 1.1 (P.G. 69. 14-15). Origene. In Leviticum (В., р.440); etc. Августин. Contra Faustum. 1.12, c.40. противопоставляет христианство как Событие языческим мифам и, следовательно, христианскую экзегезу экзегезе языческой: «Еа quae praenuntiata intelligimus. etiam demonstramus impleta; - cum fabulas suas ut aliquo modo commendent, ad nescio quas physiologias vel theologias, id est, rations naturales vel divines, interpretando referre conantur...» (P.L. 42, 275). Bede. De Tabernaculo et vasis ejus. 1.1, c.6: «Allegoriae est, cum verbis, sive rebus mysticis, praesentia Christi et Ecclesiae sacramenta signantur» (91. 410).

463 Origene. In Joannem. 1.1. n.9-10 (Pr., p.11-13). Methode. Banquet, discours 5, c.7 (tr. Farges. p.89). Gregoire de Nazianze. Discours 45. c.23: мы соучаствуем в Пасхе τυπικώς έτι (P.G. 36. 656). Ambroise. In psalm. 38. n.24-26: «Etsi jam resurrexerit Christus, tamen in evangelic nobis adhuc ejus imago monstratur... Primum igitur umbra praecessit, secuta est imago, erit veritas: umbra in lege. imago vero in evangelic, veritas in caelestibus. etc.» (Petschenig, p.202-204); In psalm. 43, n.59 (p.303); De officiis ministrorum. 1.1. c.48 et 49 (P.L. 16. 94); De excessu Iratris, 1.2. n. 109 (1347). Beaudouin de Cantorbery. Liber de Sacramento altaris: «Dominus... non in sola substituione novi sacramenti finem constituit vetria sacrificii, sed utrumque ad unum finem girigit, ultra quem nullus est finis» (204, 673 B). Hilaire. In Matthaeum: поступки Христа суть притчи (9, 1035). Augustin. Contra Faustum. 1.19. c.2 (P.L. 42. 347-348). Fucher. Liber formularum spirituals intelligentiae (50, 727). Pierre Chrysologuc sermo 95 (52. 467). Theophylacte. In Mat. (P.G. 123, 445). S.Thomas. Quodl. 7. q.6, a.15; etc.

464 Святой Лев, проповедь 68, 3: «Figuras veritas auferebat, et superflui erant nuntii sub praesentia nuntiati» (P.L. 54, 375). Напротив, события Нового Завета: sermon 63, n.6: «Non in historia tantum praeteritarum actionum novimus, sed etiam in praesentium operum virtute sentimus»; cf. sermon 64, n.l (356 et 358).

465 Severe d'Antioche, horn. 102 (P.O. 22,288). Tertullien. De pudicitia. c.12. n.10 (de Labriolle. p. 120). Jerome. In Isaiam: «Et vetus et novum dicitur Testamentum, non quo vetus pereat, sed quo novo alius non succedat» (P.L. 24, 649 C). Augustin. In psalm. 149, n.l (P.L. 37. 1949). Baudouin de Cantorbery. De sacram. altaris: «Novum enim Testamentum est in meo sanguine confirmatum, nulloque ritu deinceps mutandum, ut sil legitimum sempiternum» (204. 686). Sicard de Cremonc. Mitrale, 1.3. c.6 (213. 130). Innocent III. dc sacro alt. myst.. 1.4. c.28: «inde probatur aeternum. id est perpetuum. unde novum asscrilur, id est ultimum» (217. 875). Pseudo-Chrysostome. In incarnationem Domini (P.O. 59, 696).

466 Гал. 4, 24. Chrysostome, in loc. (P.G. 61, 662).

467 Eusebe. Sur la solennite pascale. n.5 (P.G. 24, 700). Clement. Stromates. 1.5. c.8 (St., t.2. p.361 t-t 363). Augustin. DeTrmitate. 1.3. n.26(P.L. 42. 885). Henry de Marcy. De peregrinante Civitate Dei, tract. 1 (P.L. 204. 259). Gregoire de Nysse. Sur le bapteme du Christ (P.G.6. 593). Rupert: «Haec gesta... mysteriis propheticis plena sum» (P.L. 167. 1245 D).

468 Dialogue d'Adamantius, disp. I. c.l 1: προτύπωμα, πρωτοτύπωμα (Van de Sande В.. p.27): disp. 5, c.5: έλυούσης τής άληυίας οί τύποι (p. 182): etc. Meliton de Sardes: προκέντημα (C.Bonner. Melanges Cumont. p.III). Irence. Adversus. Haereses. 4. 25, 3 (P.G. 7. 1051). In Pascha scrmo2(59, 725-730). In Pascha sermo 6 (59. 738 et 741). Eusebe. Demonstration evangeliquc. I.I. c.10 (Heikel, p.45). Cyrille d'Alexandrie: προανατυπώσεις (P-G. 74, 880 A). Methode. Sermon sur la Vierge, c.5 (18. 357). Cyprien. Epist. 63. c.4, n.3: «Qui est plenitudo. veritatem praefiguratae imaginis adimplevit» (Bayard, t.2. p.202; cf. p.201 et 250). Chromatius. Tract. 6 in Mat. (P.L. 20. 343). Augustin. De civitate Dei. 1.15. 2: «umbra quaedam ct imago prophetias».

469 3a. q.70. a. I.

470 Евр. 10, I; cp. 8, 5. Рим. 5, 14. Кол. 2, 17.

471 Pseudo-Chrysostome. In psalmum 102 (P.G. 55, 643). «Мы восприняли истину,- говорит Евсевий, - и архетип всех образов Demonstration evangelique. I.I. с. 10 (P.G. 22. 89 А).

472 Например, Ориген, In Levit.. horn. 13. n.3 (Baehrens, p.471): in Genesim (В.. p.43 et 78). In Pascha sermo 6. n.2 et 3: τής μελλούσης άληυείας (P.G. 59. 738 et 741). Novatien. De Trinitate. c.9: «Sacramentorum umbras et figuras de praesentiacorporatae Veritatis implentem» (P.L. 3.900). Hilaire. In Mat., c.24. n.l (9. 1048). Gaudence de Brescia. In Exod., tract. 3 (Glueck. p.34). Мозарабский служебник, Великая Суббота: «in corpore veritatis adveniens. adimplevit figuras...» (P.L. 85. 474)... Cyprien. Epist. 64. c.4. n.3: «Praecessit in imagine. Quae imago cessavit. superveniente postmodum veritate» (Bayard, t.2. p.215). Hilaire. In Mat., c.23. n.6: «(Lex) ad futurorum speciem praelata, imagiuem consecudturae Veritatis continebat» (P.L. 9. 1046): Весь Ветхий Завет есть «imitatio praemissa»: Tractatus mysteriorum. 1.22. Jerome. Epist. 18, n.14 (H.. t.l. p.91). Augustin: «similitudo promittens veritatem» (P.L. 42, 386). Chrysostome (P.G. 56. 262). Theophylacte (123. 1284).

473 Ό πρεσβύττος; De somniis. 1.1. 228: De confusione linguarum. 63: Quod Deus sit immutabilis. 31.

474 Apol.. c.47. n.14 (Waltzing, p.100-101).

475 Ambroise. In psalm.. 38. n.25 (P., p.203).

476 Origeene. In Levit.. horn. 10. n.l (В.. р.441). Proclus de Constantinople. Sur la Pague, c.3 (P.G. 65. 797).

477 Кол. 1, 15; 2 Кор. 4, 4; Евр. 1, 3. Greg. Naz.. Disc. 45. c.2: σκιάν είναι τών μελλόντων καί νοουμένων (P.G. 36. 637).

478 Richard de S.Victor. Quomodo Christus ponitur in signum populorum (P.L. 196. 525).

479 Евр. 1, 2; Мих. 5, 1; Откр. 22, 13. Pseudo-Primasius. In Hebr. (P.L. 68, 687 et 747). Gregoire de Nysse. Sur le bapteme du Christ (P.G. 46, 580). Gregoire de Nazianze (36. 421 B). Cyrille d'Alexandrie. Glaphyra in Exodum, 1.2, n.9 (69, 108). Tertullien. De carnis resurrectione. c.51: «Adam novissimus, etsi Sermo primarius» (Kr., p. 105). Ambroise (P.L. 16, 323).

480 Irenee. Adv. Haereses, 3, 22, 3 (P.G. 7, 958). Hermas, Pasteur, Similitude 9, c. 12. Clement. Stromat., 1.2, c.5, n.20 (St., t.2, p. 12.3). Chrysostome. Discours sur Abraham (P.G. 50, 743). Tertullien. Adv. Varcionem, 1.5, c.19 et 20 (Kr., p.643-644et 646). Cyrille d'Alexandrie. Glaphyra in Exod., 1.1 (P.G. 69, 412-413). Theodoret. Eranistes, dial. 2 (83, 124-1256). Hesychius. In psalmum 80 (93, 1257 B). Maxime de Turin, horn. 13: «Ipse est in fine temporum natus ex Maria, qui ante omnia saecla Unigenitus processit et Patre» (P.L. 57, 249). Gregoire. In evang. horn. 10, n.6: «Is qui in tempore apparuit, ante tempera exstitit» (76, 1113). Missel mozarabe (85, col. 226, 234, 239, 358, 389).

481 Karl Barth. Parole de Dieu et parole humaine, tr. fr.. p. 100.

482 Augustin. Q. in Heptat., 1.2, q.73 (P.L. 34, 623); sermo 160, n.6 (38, 876); De civitate Dei, 1.16, c.26: «Quid est enim quod dicitur Testamentum vetus. nisi occulation novi? et quid est aliud quod dicitur novum. nisi veteris revelatio?» (41, 505); etc. Среди многочисленных выражений этой формулы напомним знаменитый стих Сугера: Quod Moyses velat, Christi doctrina revel at или надпись, которую можно прочитать на перевязи, носимой апостолом Павлом, изображенным на портале храма святого Трофима Арльского;" Lex Moysi celat quae sermo Pauli revelat: Nunc data grana Sinai per eum sunt facta farina».

483 Clement. Stromate 6, c.15, 125 (St., t.2, p.495). Origene. In Mat., t.14, n.4 (K.I.. p.280); In Genesim, horn. 10, n.5; In Exodum, hom. 5, n.3 (В., p 100 et 187): ср. заглавие сочинения Аммония, учителя Оригена: περί τής Μωυσέως παί ΄ Ιησοΰ συμφωνίας (Eusebe. Hist, eccles., 1.6, с. 19). Methode. De Autexusio. introd. (ed. Bonwetsch, p.146-147). Dialogue d'Adamantius, disp. 1, c.12 et 27; disp. 2, c.17 (Van de Sande, p.28-29. 54-55, 94-95). Cyrille de Jerusalem. Catechese (P.G. 33, 388 et 413). Isidore de Peluse, 1.1, epist. 107 et 147 (78 et 281).

Множество текстов на тему этой συμφωνία «consonatia» двух Заветов, означающих нечто большее, чем просто «согласие». Amphilogue (P.G. 39, 57 D). Augustin. De moribus Ecclesia cath.. I.I, n.27, 28, 34 (concinere, consonare, concitare...: P.L. 32, 1322-1326). Само слово «concordia», как и «veritas», несет в себе положительную полноту: Augustin. Demusica, 1.1, с. 12, n.22 (P.L. 32, 1096) et De Trinitate, 1.4, c.2, n.4 (42, 889) (voir H.Marrou. Saint Augustin et la fin de la culture antique, p.260 et 450). Leon, s.60, c.l, комментирует стих псалма «abyssus abyssunr invocat» (54, 343; cf. Jerome: 25, 1323). P.Radbert. In Mat., 1.8, c.18 (120, 623-624); et 1.9, c.21, объясняя его «qui praecedebant et qui sequbantur, clamabant dicentes, Hosanna filio David» (col. 704; d'apres l'Opus imperf. in Mat., hom. 37. P.G. 57. 838). Raoul de S.Germer. In Levit., 1.17, c.3: «Dum enim delectat nos Scripturarum consonantia...» (M.Bibl. vet Partum, t.17, p.212). Gregoire d'Elvire, tract. 11 (Bat.-W., p. 117-118). Gregoire lc Grand. In Ezech.. 1.1. h.6. n.14 (P.L. 76. 835). Yves de Chartres. s.l el 5 (126. 506 et 536). Rupert (167. 1441 D).

484 Hilaire. In psalm. 67. n.26 (Zingerle. p.302).

485 Cf. Chrysostome. In II Cor., 4. 13 (P.O. 51, 282).

486 Origene. In Num.. h.9, n.4: «Sic ergo invetitur et evangclii virtus in lege. et fundamento legis subnixa intelliguntur evangelia; nee vetus testamentum nomino ego legem, si earn spiritaliter intelligam. Illis tantummodo lex velus efficitur testamentum. qui earn carnaliter intelligere volunt, et necessario illis verus effecta est et senuit, quia vires suas non potest obtinere. Nobis autem, qui earn spiritaliter et evangelico sensu intelligimus et exponimus. semper nova est; et utrumque nobis novum testamenlum est, non temporis aetate, sed intelligentiae novitate» (В., p.59). In Genesim, horn. 6. n.3 (В.. р.68-69). Cydrille d'Alexandrie (P.G. 69. 109). Pseudo-Chrysostome, hom. sur Luc 2. 1 (P.G. 50, 796). Augustin. Contra adversarium legis et prophetarum. 1.2. c.7, n.26 (P.L. 42. 653). Raban Maur. Epist. 12: «...Ita historialiter ordinentur veteran, ut spiritaliter omnia demonstrator nova, et legis per figuram patefaciat littera, quae sacer evangelii textus in se continet sacramenta» (M.G.H., Epistolarum, t.5. p.399). Rupert. In Apoc.. 1.9: «Quasi canticum novum Vetus est Testamentum, quod per quasdam similitudines figurasque multiplices eadem significat quae Novum Testamentum continet. Cantabant igitur «quasi canticum novum», id est, mirabili prophetici Spiritus potentia praevidebant evangelicae gratiae sacramentum» (P.L. 169. 1092).

487 Hilaire. In psalm. 234, n.6: «intelligentiam nobis absolutiorem...» (Z.. p.697). Без веры во Христа нельзя понять Писание: Origene. In Exodum. hom. 7. n.3 (В.. p.208).

488 Clement. Protreptique. c.l. n.10 (St.. t.l. p. 10): Stgromate 5. c.8 55 (t.2, p.363). Origene. Periarchon, 1.4, c.l. n.6: «Богодухновенность пророческих слов и духовный характер Закона Моисеева вспыхнули перед взором нашим лишь с приходом Иисуса» (К., р.301).

489 Origene. Scholie 20 sur 1'Apocalypse (Diob.-Harnack, p.29): In Leviticum. hom. 13. n.2 (В.. p.468-469). Victorin de Pettau. In Apocal.. c.6 (Haussl.. p.66). Jerome. In Isaiam. 29 (P.L. 24. 332). Exp. in Apocal.. visio 3 (17. 838).

490 Pseudo-Chdrysostome. Hom. in Luc. 2 (P.G. 50, 798).

491 Expositio in Apocalypsin, visio 7;cf. v.3 (P.L. 17, 956 et 807). Greg. Naz., Disc. 45. c.23 (P.G. 36, 656). Chdrysostome. Protheoria (56. 317). Pseudo-Chrys., In Luc. 2 (50, 796); etc. Cf. Origene. In Exod., hom. 7, n.3 et 7 (В., р.208 et 213); In Leviticum. hom. 4. n.7 (В., p.326). Hilaire. Tractatus super psalmos: «secundum evangelicam praedicationem intellegi» (Zingerle, p.6).

492 Cf. Eb. Bar Bahriz. Expositio officiorum Ecclesiae, tr. 3. c.8: «Dum per vetus Testamentum similitudo corporis ostenditur. per novum vero similitudo animae» (tr. Connolly. p.194); Jerome. In Zachariam (P.L. 25. 2446 С et 1517 С). Таково фундаментальное учение блаженного Августина, см., в частности, о Граде Божием, 1.4,. с. 33; 1.5, с.18; 1.10. с.25: 1.17. с.7. п.4; 1.18. c.11. etc.

493 In Jesu Nave., h.9. n.8 (В.. p.353): in Ezech.. h.14. n.2 (В., p.452). P.Radbert. In Mat.. 1.8. c.l 7: «Quidquid lex et prophetia loquitur... non jam par Vetus Testamentum. sed per Novum auditur» (P.L. 120, 587).

494 Pseudo-Augustin. s.90. n.4 (P.L. 39. 1919). Novatien. De Trinitate. c.9 (3. 900). Hildefonse de Tolede. De virginitate perpetua S.Mariae. c.6 (96. 76). Expositio in Apocalypsin. visio 3: «Christus vero quando ex virgine natus est. quando passus est. et resurrexit, et in caelum ascendit, librum Veteris Testamenti aperuit, quia quae signifi-cabantur opere implevit» (P.L. 17. 809).

495 Exp. in Apocal.. v.4: «Vicit ergo Leo de tribu Juda... quae victoria, apertio fuit Veteris Testamenti... Quae redemptio. apertio fuit Veteris Testamenti» (p.L. 17. 808).

496 Augustin. Sermon 352, c.l, n.6 (P.L. 39. 1555). Ambroise. In psalm., 43. n.58: «Finis legis est Christus, et mors ejus solvit aenigmata prophetarum, eaque, quae ante Judaeis erant incognita, cum prophetarentur, postea manifestata sunt deminicae passionis effectu» (Petschenig, p.302). Hesychius (P.G. 93, 880 C). Andre de Crete. Sur l'exaltation de la croix. s.l et 2: «После Креста мы отвергаем символические изображения, ибо отошли в пределы света Истины в благодати... Крестом был узнан Христос, и Церковь верных, проникая в глубину Писания, видит, что он есть Сын Божий, что Сам Он - Бог и Господь» (P.G. 97, 1028 et 1045). Arnaud de Bonneval. De verbis Domini in cruce. tract. 7 (P.L. 189. 1701). Alton de Verceil (134. 785 C).

497 Paul Claudel. L'epee et le miroir, p.74.

498 Chrysostome. In Mat., hom. 88. n.2 (P.G. 777). Opus imp. in Mat., hom. 47 (56, 897). D.Bar Salibi. Comment, in evangelia: «Scissum est velum templi, quia non sustinuit passionem archetypi sui, et ad indicandum gratiam Spiritus sancti ex illo exiisse...»(Tr. Vaschalde p.l 13). Jerome. In Isaiam (P.L. 24. 498 D); In Ezechielem (25. 418 C-D. et 474 A-B). Amalaire (105, 1028). Ratmanne )121. 235-238). Слово Мелитона: «Завеса раздирается, и ангел Божий покидает Храм, ибо отныне он теряет свою святость и присутствие Божие» (Campbell Bonner, dans The Harvard theological review, 1938, p. 175-190). Псевдо-Епифаний, Текст 32.

499 Augustin. In Jo., tr.28, c.8, n.8-9: «Tollatur velum, et appareat quod erat secretum. Omnia quae dicta sunt antique populo Israel in multiplici scriptura... umbrae fuerunt futurorum. quae implentur in Christo» (P.L. 35, 1626). In psalm. 21. enarr. 2. n.15. sur le verset «factum est cor meum tanquam cera liquescens»: «Quomodo cor ipsius factum est sicut cera? Cor ipsius. Scritura ipsius. id est. Sapientia ipsius quae erat in Scritura. Clausa enim erat Scritura, nemo illam intellegebat: cruci fixus est Dominus. et liquefacta est sicut cera. ut omnes infirmi intellegerent Scrituram. Nam inde et velum Templi scissum est. quia quod velabatur revelatum est» (36. 175). In psalmos 64 et 68 (777-778 et858;cf. 898). C.Faustum. 1.12. c.11 (42. 260). Jerome. Epist. 120, n.8 (H.. t.2. p.490-491): In psalmum 88 (Morin, p.57). Pseudo-Bede (P.L. 93, 898 C). Candide de Fulda (106. 98). Alton de Verceil (134. 776 B). Rupert (168. 1226 D). Отсюда ведет свое происхождение литургическая символика некоторых средневековых авторов: Cuib. de Torn. Tract, de officio episcopi..., c.16. См. также прекрасные страницы P.Radbert. In Mat., 1.12, c.27 (120. 963-964). Ср. Кор. 3, 16. Мертвая буква стала Духом животворящим силою Воскресения Иисуса; отсюда метафора Григория Нисского: «И потому кто отнимет у нас камень этого мрака?» (In Cant., hom. 15: P.G. 44. 1108). где можно видеть и намек на камень, который был навален на колодец в Харране: Origene. In Gen., h. 13 (В.. p.l 13-121); Pseudo-Chrysostome. In Rom.. 7. 19 (P.G. 59. 670). Arnaud de Bonneval. Meditaiones (P.L. 189. 1751).

500 Ambroise. In psalm. 61, n.33: «...Semel locutus est, quando locutus in Filio est, et audita sunt etiam ilia, quae ante audita non erant ab his quibus locutus fuerat per prophetas...» (P., p.397). Augustin. De civitate Dei, 1.10, c.15 (P.L. 41, 293). Origene. Im Mat., t.12, n.38 (Kl., p.155). Victorinus. Scholia in Apocal. (P.L. 5, 319; cf. P.L. 35. 2418). Gregoire d'Elvire. Tract. 44, n.18: «Nee umbra sinecorpore esse potest» (Wilmart. B. de litt. eccl., 1906, p.243).

501 Cyrille d'Alexandrie. Glaphyra in Exod., 1.3 (P.G. 69, 534); cf. In Luc. (72, 721). Pseudo-Chrysostome (50, 807). Severe d'Antioche, horn. 81 (P.O. 20, 347). А также и многие еретики, которые, право, не думают о Христе, ибо если Христос - это Ключ к Писанию, то их ключ - ложный: Clement. Stromate 7, с. 17 (St., t.3, р.74-75).

502 Herbert Losinga. Sermones (Coulburn-Symonds, p.226).

503 Rupert. In Joannem, 1.6: «Tune ergo Scripturarum panes in manibus suis accepit Dominus Jesus, quando secundum Scripturas incarnatus, passus est et resurrexit; tune inquam, acceptis panibus gratias egit, quando ita, Scripturas implendo, semetipsum obtulit Patri, in sacrificium gratiae et veritatisa» (P.L. 169, 443).

504 Origene. In Jo., t.l, n.8 (Pr., p. 11); in Mat., t. 12, n.43: «conversi ambo in evangelium Christi, unum sunt facti»(Kl., p. 169; In Leviticum, horn. 6, n.2(B., p.361); Contra Celsum, 1.6, c.69(K.,p.!39). Andre de Crete. Disc. 1 (P.G. 97, 805). Victorin de Pettau. In Apocal., 4, 5 (recension de Jerome; H., p.55-57). Hilaire. De Trinitate. 1.5, n. 17: «Accipit umbra corpus (evangelicis temporibus) et species veritatem. et visio naturam» (P.L. 10, 139). Ambroise. In Lucam (P.L. 15, 1702 A). Pseudo-Ambroise. s.46, n.3: «Во времена Соломона adhuc non erat tempus, quo de umbra corpus fieret, aut veritas de figura» (17, 694). P.Radbert. In Mat., 1.8, c.17 (120, 584). Jean Beleth. Rationale div. officiorum, c.134: «ex veteri et novo Testamento unum factum Evangelium» (202, 139).

505 Yves de Chartres. Sermo 18 (P.L.162, 575). Rupert. In Jo., 1.2 (169, 286-287). Cf. Maxime de Turin, horn. 33 (57, 296).

506 Origene. In Exod., h.7. n.l (В., p.204-206). Cyrille d'Al. Glaphyra in Exod., 1.2 (P.G. 69, 445-448). Procope de Gaza. In Exod. (87. 588-589). Augustin. Q. in Heptat., 1.2, c.57(P.L. 34, 615-616). Ambroise (15, 1434). Jerome (25, 468 С et 817 B). Pseudo-Ambroise, s.19 et 20 (17, 640-642). Hildefonse de Tolede. De itinere deserti, c.8 (96, 173). Raban Maur. In Num., 1.4 (108, 813) et In Ecclr., c.13 (109, 1031). Rupert (167-655 B). Pierre Damien (145, 389). Bruno de Segni (164, 266-267), etc. Другие символы: бесплодная и мертвящая вода, которую Елисей превратил в воду здоровую; Jerome. In Osee (P.L. 25, 817). - Cf. Theodoret. In Exod., interr. 25: «Спасительное древо Креста сделало сладкой горькую воду язычества» (P.G. 80, 256).

507 Этот великолепный символ, происхождением которого мы обязаны Оригену, был выпестован затем латинским Преданием. Те немногие греки, у которых мы встречаем его, - это Кирилл Александрийский, Максим и Феофилакт, тогда как на Западе его можно встретить уже у Гауденция Брешианского, затем у Иеронима, у Августина, и во многих проповедях, приписываемых Августину, в толковании Иоанна Богослова, приписываемом Иерониму, в омилии, приписываемой Максиму Туринскому, у Григория, у Беды, у Псевдо-Алкуина, Ива Шартрского, Петра Дамиани, Руперта, Гильдеберта (?), Гонория Отонского, Бруно де Сеньи, Исаака Звезды, Иоанна Белета, Петра Капуанского, Сикара Кремонского, а также у Бонавентуры и Фомы Аквинского... Объяснение Оригена известно только по короткому напоминанию, которое он сделал сам, In Joannem, t.13, n.62 (Pr., n.295), поскольку том 9, в котором содержалось это объяснение, был утрачен. Блаженный Августин подробно останавливается на упоминании шести амфор, в которых он усматривает образ шести веков мира, и указание на то, что они вмещали по две меры, представляется ему знаменьем двух народов. Он стремится показать, что вся Библия, с начала до конца, полна пророчеств, касающихся язычников, и подобно всей религиозной истории человечества, завершается бракосочетанием Христа и Церкви. Всё Средневековье, вслед за Бедой, повторит в этом отношении Августина, лишь внеся в эту картину несколько дополнительных черт. Ср. мозарабский Служебник, формула благословения на Богоявление: «Det vobis spiritualem intelligentiam, qui aquarum naturam vini in suavitate fecit esse saporem (P.L. 85. 238).

508 «Christi et Ecclesiae sacramenta continet», ou: «ad. Christum et Ecclesiam pertinet»: formules frequentes, a propos de maint passage de l'Ancien Testament. Pas-chase Radbert. In Matthaeum, 1.1, c.l: «...ut ex toto appareat profunditas sacramenti, seu quo modo Christus ex ipsa prosaria longe diuque praesignatis fuisset, ejus Ecclesia in his praefigurata manifestetur» (P.L. 120, 59). Pierre Chrusologue. Sermon 106 (52, 496). Augustin. De cat. rudibus, n.33 (40, 334-335). In psalmun 79, n.l: «totum omnium Scripturarum mysterium, id est Christum et ecclesiam» (36, 1021). Anastase le Sin. (P.G. 89, 860).

509 Gregoire. Moralia in Job, passim (P.L. 75 et 76).

510 Pseudo-Chrysostome. In Rom., 7, 19: «Tout ce qui preceda la Loi etait figure de l'Eglise» (P.G. 59, 667). Pseudo-Augustin. Sermon 58, n.l: «Ecclesia catholoca non solum post adventum Domini... praedicata est, sed etiam аd initio mundi multis figuris et sacramentis secretioribus designate» (P.L. 39, 1854). Cesaire d'Arles. De comparatione Ecclesiae vel Synagogae (Morin, p.412).

511 Irenee. Adversus Haereses, 4, 32, 2: «imagines eorum quae sunt in Ecclesia praefigurans» (P.G. 7, 1071). Methode. Banquet, discours 9, c.2 (Farges, p.161-162). Augustin. Contra Adimantum Manichaei discipulm, c.16, n.2 (P.L. 42, 156). Yves de Chartres. Sermon 5 (162, 536). Hildebert. Sermon 84 (171, 436-439). Об образах Церкви в Писании: Bruno de Segni. Sententiae (165, 875-902).

512 Augustin. Contra Faustum, 1.13; De Civitate Dei, 1.10, c.32 (41, 314); In Joannem, tract. 11, n.9 (35. 1479). Jerome. In Jeremiam (24, 871 A). Cassiodore. In psalmos (70, 421 В et 581 D). Honorius d'Autun (Libelli de Cite, t.3. p.39). Saint Thomas, 3s, q.66. a.2, ad. 2-m; q.70, a.l.

513 Augustin. Adnotatines in Job (P.L. 34, 834).

514 Irenee. Adv. Haereses, 5, 20, 2: «Plantata est Ecclesia, paradisius in hoc mundo» (P.G. 7, 1178). Pseudo-Chrysostome (52. 835; 59, 545). Theodoret. In Cant., 1.3 (81, 145 et 165). Hippolyte. In Daniel, 1.1. c.17. Cyrrien. Epist. 73, c.10, n.3 (Bayard, t.2. p.268). Optat. De schismate donat., 1.2, c.l (P.L. 11. 964). Ambroise. Epist. 45. n.4 (16, 1142). Augustin. De Genesi c. Manich. (34, 207); De Genesi ad litteram, 1.11, n.32 (34, 442); In psalm. 47, n.9 (36, 539). Cesaire. Expositio in Apocal., visio 3 (17. 778 et 812). P.Radbert. Liber de corpore et sanguine Dom., c.7, n.2: «Arbor quidem ligni vitae Christus nunc in Ecclesia est, cujus imago in paradise arbor ilia fuit» (120, 1285); c.l, n.6(1272); c.9, n.3 (1925); De fide spe et car., 1.1, c.9, n.4(1414). Bruno de Segni. In Gen. (164, 163). Hildebert, sermo 28 (171, 424). Honorius d'Autun. Speculum Eccl. (172. 833). Alger de Liege (180, 822). Pseudo-Hugues. Alleg. in V.T., 1.1, c.6 (175, 639). Sicard de Cremone. Mitrale, 1.1, c.2 (213, 17).

515 Pseudo-Epiphane. horn. 1 in festo palmarum (P.O. 43, 429-432). Maxime de Turin, s.14 (P.L. 57, 561).

516 Cp. 1 Пет. 3, 20; - Тексты, собранные у Hurter. Opuscula Patrum selecta, t.3, p.217-233; Добавить Gregoire d'Elvire. De area Noe (Wilmart. Revue benedictine, 1909, p. 11). Augustin. De Civitate Dei, 1.15, c.26 et 27 (P.L. 41, 472-473). Prosper. In psalmos (51, 291 C). Pierre Damien (145, 847). Hugues de S.Victor. De area Noe morali. 1.1, c.4 (176, 629-630). Pierre de Celle. Liber de panibus, c.18 (202, 1007).

517 Basile. In psalm. 115 (P.O. 30, 113). Pseudo-Basile. In Isaiam, c.2, n.66 (30, 233). Optat. De schismate donat., 1.3, c.2 (P.L. 11, 994-997). Ambroise. In psalm. 47, n.5-7. Jerome (P.L. 24, 267 A; 25, 1058 A). Rupert. De divinis officiis, 1.9, c.l (P.L. 170,261-262). Herve du Bourg-Dieu. In Isaiam, 1.2, c.12 (181, 150-151).

518 Rupert. De Trin. et op. ejus, in Gen., 1.7, c.23 (P.L. 167, 468-470). Hildebert, sermo 86 (171, 744-745). Philippe de Harveng. Moral, in Cant. (203, 501).

519 Cyrille d'Alex., Glaphyra in exod., 1.1 (P.G. 69, 416). Augustin, s.101, n.6 (P.L. 38, 608). Le Sinai': Raban Maur. In Num. (106, 589).

520 Origene. In Exod., h.9, n.3 (В., p.238-240). Jerome. In Zachar., 1.1, c.4 (P.L. 25, 1442). Augustin. De consensu evang., 1.1, n.46 (34, 1064); In I Jo., tr. 2, n.3 (35, 1992); In psalm. 18, n.6 (36, 161). Pierre Damien (145, 59 et 60). Rupert. In Mat. (168, 1399). Hildebert, s. 43 (171, 561). Honorius d'Autun. Speculum Eccl. (172, 834). Pseudo-Hugues. Alleg. in V.T., 1.3, c.9 (174, 661-662). Richard de S.Victor. In Apoc., 1.1 (196, 705). Sicard de Cremone. Mitrale, 1.1, c.l3 (213, 49). Ph. de Harveng. De scientia clericorum (203, 693).

521 Augustin. De Civitate Dei, 1.16, c.41 (P.L. 41, 520).

522 Cyprien. De cath. Ecclesiae unitate, c.8 (H., p.217). Origene. In Jesu Nave, h.3, n.4 (В., p.305). In Pascha sermo 1 (P.G. 59, 724). Theodoret. In Cant., 1.2 (81, 129). Pseudo-Ambroise, sermo 46, n.15 (P.L. 17, 698-699). Jerome. Epist. 22, n.38 et epist. 52, n.3 (22, 422 et 530). Fulgence. Re remissione peccatorum, 1.1, c.20 (65, 543). Fufmus episk. De bono pacis, 1.2, c.20 (150, 1626). Rupert. In Jos., c.12 (167, 1008-1011). - Cf. Clem. Rom., Epist., c.12 (Hemmer, p.28-30), et Justin. Dialogue, c.l 11, n.4 (Ar-chambault, t.2, p. 172).

523 Origene. In Isaiam, hom. 2, n.l (В., p.250); In Jo., t.10, n.23-25 (Pr., p.215-219). Ambroise. In Luc., 1.2, n.89 (P.L. 15, 1585-1586). Jerome. In Zachar., c. 14 (25, 1527); In Malach., c.3 (1506), etc. Agobard. De judaicis superstitionibus, c.23 (104, 97). Raban Maur. In Macchab., 1.1, c.4 (109, 1162). Rupert. In Gen., 1.6, c.16 (167, 416); In Jeremiam (1392). Hildebert. Serm. 87 et 94 (171, 748 et 776). Bruno de Segni. In psalm. 47 (164, 865). Hugues de S.Victor. Adnotationes in Threnos (175, 300) et in Joelem (338). Robert Paululus (177, 447). Gerhoh (194, 1451-1452). - О двух домах, о которых говорит Амос, гл. 6: Иероним, in Amos (P.L. 25, 1066); etc.

524 Heterius et Beatus. Ad Elipandum, 1.2, c.49 (P.L. 96, 1006 A).

525 Philippe de Harvehg. Moralitates in Cantica (P.L. 203. 516-517). Ср. Даниель, 4.

526 Ипполит, цитируемый под именем Иринея Севером Антиохийским, Liber contra impium grammaticum, orationis 3ае pars posterior, trad. Lebon (Corpus scriptorum christianorum orientalium, n. 102), p.202. Voir G.Joussard. Une citation et un ouvrage de saint Hippolyte sous le nom de saint Irenee? - dans: «Revue ties sciences religieuses», 1937, p.295-297.

527 В некоторых случая и мужчины выступают здесь как прообразы. Иаков и Исав суть Церковь и Синагога: Augustin. In psalm. 46. n.6 et 78, n.10 (P.L. 36, 527 et 1015); Иероним, цитируя Ипполита, Epist. 36 (Hilberg, t.l, p.283-284); cp. Рим. 9. Самсон - это Церковь, торжествующая в гонениях: Augustin. In psalm. 88, n. 10 (37, 1126); etc. Rupert. De incendio oppido Tuitii, c.20: «Et quidem una sancta Ecclesia catholica totum corpus cum suo capite Christo unus est Job, secundum similitudionem vel typum quern pertulit illi homo beatus Job» (P.L. 170, 533). Raoul de S.Germer. In Levit., 1.12, c.l: «In persona Aaron. Christum et Ecclesiam, caput cum corpore, intelligendum» (Max. Bibl. vet. Patrum, 1.17, p. 157). Ефрем и Манассия: Alton de Verceil (P.L. 134, 806 D). Иов: Epistola de sacramentis haereticorum (Libelli de lite, t.3, p.16).

528 Chrysostome. In Galat., c.4, n.4 (P.G. 61, 662-664). - И неплодная женщина, о которой говорит Исайя, 54, 1: Irenee. Demonstration, c.94 (P.O. 12, 797); Chrysostome, ibid. Или в женщине, которая приняла Елисея: Pseudo-Augustin. Sermon 42, n.6 (39, 1829).

529 Barnabe, c. 13, n.3 (Laurent, p.79). Justin. Dialogue, c.l34, n.3 (Arch., t.2, p.282). Origene. In Genesim (В., p.99). Irenee. Adv. Haereses, 4, 21, 3 (P.G. 7, 1045-1046). Pseudo-Chrysostome (61, 700). Cyrille d'A!.. Glaphyra in Gen., 1.4, 2 et 1.5. 3 (79, 184 et 662-663). Cyrrien. Testimonia, 1, 20 (Hartel. p.52-53). De montibus. 3 (H., p.106-107). Hilaire. In psalm. 37, n.10 (P., p.144). Ambroise. De virginitate, c.14, n.91 (P.L. 17, 289); epist. 70, n.12 (16. 1237); de Abraham. 1.1. n.89-90 (14. 453). Jerome. Epist. 123, n.l3(22, 1055);inOsee, 1.3. c.l2 (25. 930). Augustin. In psalm. 126, n.8 (37, 1673); s.4, n.11 (38. 39). Gregoire. Moral in Job, 1.30, c.25, n.72 (76, 563). Pseudo-Maxime de Turin, C.Judaeos(57, 799). P.Radbert. In Mat. (120. 133-134 et 143-147). Hildebert. s.105 (171. 822-828). Pseudo-Hugues. Alleg in V.T. (175, 648); etc. Рахиль и Лия - это два народа, чей союз составляет Церковь: Jerome (P.L. 25, 916, 930. 1385); Epist. 123 (H., t.3, p.87). Rupert. In Gen., 1.7, c.29 (P.L. 167. 474-475).

530 Ambroise. De viduis. c.8 (P.L. 16, 249). Prosper. Liber de promissis, p.2, c.17 (51, 785).

531 Cyprien. De oratione aom., c.5 (Hartel, p.269). Cf. Odilon de Cluny, s.15 (P.L. 142, 1033). Pseudo-Bede (93. 431 A). Pseudo-Hugues. Alleg. in V.T., 1.5, c.3 (175, 682). Nicetas de Remesiana. De utilitate hymnorum (Turner. The J. of th. St., t.24, p.239).

532 Pseudo-Chrysostome (P.G. 61, 705). Isidore de Seville. Allegoriae. n.96 (P.L. 83, 113). Pseudo-Hugues. Alleg. in V.T., 1.7. c.l (175, 709); cf. c.23-25 (716-718). Rupert (167. 1261).

533 Jerome. Epist. 53, n.8 (H., t.l, p.461). Две матери на суде Соломона - это Синагога и Церковь: Jerome, epist. 74 (H., t.2, p.23-29).

534 Pseudo-Chrysostome. In Rom., 7 (P.O. 59, 670).

535Origene. In Judic.. h.5, n.5 (В.. p.495-496). Ephrem. In Judic., 4. 4. Isidore de Seville. Allegoriae (P.L. 83, 111). Raban Maur. In Judic.. 1.1, c.12 (108, 1136).

536 Irene. Adv. Haereses, 4, 20, 12 (P.O. 7, 1042). Origene. In Num., h.6, n.4 et h.7, n.l (В., р.36-38). Cyrille d'Al., Glaphyra in Num. (P.O. 69. 593-596). Ambroise. Epist., 63 (P.L. 16, 1204 A). Jerome. In Sophoniam (25, 1369 A). Prosper. L. de promissis, p.2, c.9 (P.L. 51, 777). Isidore de S. Allegoriae (83, 109). Rupert (167, 872).

537 Chrysostome. In Mat., h.3, n.4 (P.O. 57, 35). Theodoret. In Jos., int. 2 (80, 461-462). Hippolyte, fr. 12 et 13 in Gen. (Achelis, p.95-97). Raban Maur. In Ruth, c. 14 (P.L. 108, 1220). Pierre Damien (145, 858 A). Rupert. De divinis officiis, 1.9, c.2 (170, 241); In Genesim (167, 516-517).

538 Мф. 1. - Scholia vetera (P.G. 106, 1078). Cyprien. Epist. 69, c.4 (Bayard, t.2, p.241). Pseudo-Chrysostome. Opus imp. in Mat., h.l (P.G. 56, 614-620). Jerome. In vigil. Paschae (Morin. Anecd. Mareds., 3, 2, p.406). Augustin. C.Faustum, 1.22, c.87 (P.L. 42, 458-459). Raban Maur, horn. 163 in evang. (110. 458). Pseudo-Primasius (68, 770). Alton de Verceil (134, 810). Anselme de Laon. Enarrationes in Mat., c.l (162, 1238-1241). Rupert (167, 1008). D. Bar Salbi. Comment, in evangelia (tr. Sedlacek, fasc. 1, p.27-28). Cf. Pseudo-Ambroise (P.L. 17, 698).

«Что означают эти четыре женщины, грешницы и чужестранки, упоминаемые среди предков Царя Израилева? Здесь нельзя не подумать о четырех знаменитых «матерях Израиля», Сарре, Ревекке, Рахили и Лии, которые не раз прославляются в Таргуме». A.Charue. L'incredulite des Juifs dans le Nouveau Testament, p. 181 (cf. Ctrack-Billerbeck. Kommentar, t.l, p.29-30. У евангелиста Матфея они предстают скорее чезеками, чем грешницами (Lagrange); но в духовной экзегезе свойства нельзя отделить друг от друга. Ambroise. In Lucam: «Ecclesia ex Gentibus, hoc est ex peccatoribus» (P.L. 15, 1540). Honorius d'Autun (172, 283).

539 Chrysostome. In Mat., h.3, n.4 (P.G. 57, 35-36). Theorpylacte. In Mat., c.l (123, 152). P.Radbert. In Mat., 1.1, c.l (P.L. 120, 63). Pseudo-Hugues. Alleg. in V.T., 1.4, c.18 (175, 680). Richard de S.V. Benjamin major (196). - См. в особенности пространное толкование на Книгу Руфь Рабана Мора (P.L. 108, 1, 199-1224), который воспроизводит основные черты традиционной символики, добавив к ней еще и ряд других, как он сам пишет о том в сопроводительном письме к епископу Гумберту: «Opus quod tibi transmitto, non tantum ex majorum dictis quae in eorum libris conscripta reperi, sed ex nostro labore, quantum divina gratia nos posse concessit, editum constat; ita ut partim Patrum sententias, partim etiam et nostri sensus exiguitatem, ubi neccessarium existimavo, proferat» (1109-1110).

540 Paulin de Nole. Epist. 5, n.2 (P.L. 61, 168). Raban Maur. In Paralip., 1.3, c.9 (109-472-474). P.Radbert. In Mat., 1.6. c. 12 (120, 477). Sicard de Cremone. Mitrale. 1.8, c.l (213, 394).

541 Rupert. In Reg., 1.3, c.16 (P.L. 167, 1159).-Точно так же эта другая дочь фараонова, которая обнаруживает младенца Моисея: Pseudo-Augustin. sermon 18 (P.L. 39, 1176). Isidore de Seville. Allegoriae. n.58 (83, 109). Origene. In Exodium, horn. 2, n.4 (В., p. 159). Cyrille d'Alexandrie (P.G. 69, 397 B). Hilaire. Tractatus mysteriorum (p.23).

542 Irenee. Adversus Haereses, 4, 20, 12 (P.G. 7, 1042). О супруге Самсона, Augustin (?), sermon 364, n.2: «Meretrix quam Samson in conjugium sumit, Ecclesia est, quae ante postea sibi Christus adjunxit» (P.L. 39. 1740). О вдове Сарептской: Sicard de Cremone. Mitrale, 1.6, c.8 (213, 286).

543 Можно упомянуть также покаяние Давида, которое, согласно Амвросию, предвосхищает приход Церкви ко Христу: Apologia David altera, c.6-10 (P.L. 14, 899-909); или покаяние Ниневии в толковании Иеронима, In Sophoniam, c.2: «Niniven, id est speciosam, quae ad praedicationem Jonae, id est colambae, egerit paenitentiam, Ecclesiam interpretati sumus de Gentibus congregatam» (25, 1370); In Jonam (1152 A). Augustin. De Civitate Dei, 1.18, c.44 (41, 605).

544 Bede. In Exod., c.24: «Secrus isle senior, imaginem Legis habet, per quam Ecclesia sponsa Christo despondebatur...» (P.L. 91, 256).

545 Rupert. In Gen.. 1.4, c.l: «Universum quod passionem dominicam praecessit Ecclesiae corpus...» (P.L. 167. 325); In Exod., 1.2, c.21: «At vero praesens Ecclesia, quae nox aliquando erat, hac prima resurrectione fit lux, et sicut dies illuminatur» (169, 629). Cf. Ephes., v.26.

546 Ambroise. Apologia David altera, c.8, n.41-44: «Nudata est omnis humana conditio... Vidit Ecclesiam suam nudam, vidit, et amavit. Vidit nudam dilectam, et quasi Filius caritatis adamavit...» (P.L. 14, 903-905). Cassiodore. In psalm. 50: «ut significaretur Ecclesia Gentium peccatis suis sordida, conjunctione Domini esse mundanda» (70, 358). Pseudo-Ambroise, s.46, n.15 et s.47, n.5 (35, 1789&. Chrysostome. In Galat., 4 (P.G. 61, 663). Procope de Gaza. In Isaiam (87, 2357). Pseudo-Bede (P.L. 93, 715 A-B, etc.). Bruno Herlip (142, 189 A). Pierre Damien (145, 470).

547 2a dementis, 14, 2. Origene. In Cant., 1.2 (p. 133). Ambroise. In Luc, 1.2, n.85-88 (P.L. 15, 1584-1584). Augustin. In Jo., tract. 9, n. 10 (35, 1463. In Apocal. expositio, visio 3 (17, 813). Hildefonse de Tolede. De cognitione baptismi, c.7 (96, 114). Issac de Stella. Sermo 54: «Quasi Patrem reliquit et matrem, dum a Patre descendit et Synagogam deseruit, ut Ecclesiae Gentium adhaeretet» (194, 1873).

548 Hippolyte. Sur 1'Antichrist, c.61 (Ach., p.41). Rupert. In Apoc., 1.7 (169, 1040-1041)? Robert Paululus (177, 424). - Статуя Реймского Собора (фасад, правый стрельчатый фронтон). - Текст 33.

549 Hilaire. Tractatus mysteriorum, 1.1, c.l (Feder, p.3-4). Remi d'Auxerre (P.L. 131, 567-568).

550 Zenon. Tract. 13, c.l (P.L. 11,428). Блаженный Августин признает, что могут существовать и лучшие толкования, чем его, при условии, что они будут отнесены ко Христу и Церкви. De civitate Dei, 1.15, с.26, n.2 et 1.16, c.2, n.3 (P.L. 41, 473 et 479).

551 Tract, mysteriorum, 1.1, n.6 et 39-40; 1.2, n.2 et 5 (F., p.7, 26, 31, 33); In Mat., c. 14, n.3-4 (P.L. 9, 997 et 1004). Та же равноценность и для Августина: De catechizandis rudibus, c.33 (P.L. 40, 334). Ориген, in Cant, comment., passim: всё, что несет в себе разумение Церкви, есть уже «interior intellectus».

552 Isidore de Seville. De fide cath.. 1.1, c.20 (P.L. 83, 528-529). Origene. In Levit., h.13, n.3: «ecclesiastica mysteria» (В., р.471). - О женских символах, образующих Ecclesia ex gentibus в Ветхом Завете: Ориген, In Cant, comm., 1.2: было бы весьма долгим и кропотливым делом, говорит он, отметить всех их (В., р.113-120). См. также Raoul de S.Germer. In Levit., 1.17, praef (Max. Bibl. vet. Patrum, t.17, p.207-208), et Bruno de Segm. Sententiae, 1.1, De figuris Ecclesiae: «Cum sint multa et pene innumerabilia in divivins voluminibus quae Sponsam Christi sanctam Ecclesiam significant...» (P.L. 165, 875-902).

553 Rupert. In Gen., 1.6, c.43 (P.L. 167, 441-442). Jerome. In Eccles. (23. 1080); Commentarioulus in ps. 67 (Morin, p.55).

554 In psalm. 30, s.2, n.8 (P.L. 36, 244); et n.9: «Caepit Spiritus Dei, caepit Deus ad Abraham praedicare velle Ecclesiam... Christum figurate praedicabat. Ecclesiam... Christum figurate praedicabal, Ecclesiam aperte praedicavit... Et pene ubique Christus aliquo involucre sacramenti praedicatus est a prophetis, Ecclesia aperte» (245). De fide rerum quae non videntur, c.3-4 (40, 174-178); etc.

555 Juniluis Africanus. Instil, regul. 1.2. c.23 (P.L. 68. 38-39). Isidore. De fide catholica contra Judaeos (93. 449-538). Cf Augustin, s.129. n.4-5, et s.146, n.2 (38. 722 et 797). Bonaventure. In Hexaemeron, collatio 2, n.14 (oeuvres, ed. de Quaracchi, t.5. p.338).

556 Adversus Marcionem, 1.3 (c.1-19, el c.20-24; cf. Kr., p.410).

557 Augustin. In psalm. 56, n.l (P.L. 36, 662); in psalm. 142, n.3: «He удивляйтесь, что их будет двое в одном голосе, раз их двое в одной плоти» (37, 1847); sermo 129(38, 722-725); De civitate Dei, 1.17, с. 15 (41. 548). Remi d'Auxerre (131, 593). Bernard. Sur l'Eglise «carius corpus Christus»: In Canlic., sermo 12, n.7 (183, 831). Honorius d’Autun (172. 271). S.Thomas. In Davidem, proemium (Vives, t.18, p.230).

558 Augustin. In psalm. 37. n.6 (36, 399-400); in psalm. 138, n. 1-4 (37, 1785-1786). Cf. Tyconius. Liber regularum, reg. 1 (Burkitt, p. 1-7). Такой принцип экзегезы был общим у Августина и некоторых из его противников, как, скажем, у арианина Максиминия (проповедь на Вознесение, опубликованная Тернером, The J. of theol. Studies, t.16, p.171-172). - Словами «роль» и «я» мы передаем здесь единственное слово persona, которое Августин употребляет одно за другим в двух аналогичных, но противоположных смыслах: «Non dividutur personae... Aliquando ex persona solius capitis loquilur, aliquando ex persona corporis sui»; cf. De coctrina Christiana, 1.3, c.31: «Christi et Ecclesiae umam personam nobis intimari..., una eademque persona» (34, 82); ou sermo 364, n.2: «Quaedam ergo fecit Samson ex persona capitis, quaedam ex persona corporis, totum tamen ex persona Christi» (39, 1640). Первый способ выражения был в ходу до Августина; так Тертуллиан, Adversus Marcionem (Kr., p.444); Cyprien. De catholicae Ecclesae unilale, c.4: «Quam unam Ecclesiam ex persona Domini designat» (Hartel, p.213;cf epist. 69, c.2, n.l. Bayard, t.2, p.240); или Амвросий, In psalm. (Petschenig, pp. 179, 229, 237. etc., но также р.311). Эта простая калька греческого πρόσωπον (cf. Theodoret. In psalm. 43; P.G. 80, 1177); persona, что часто соответствует typus, species, figura; как в переводах Оригена Руфином: «Ipersonam tenet, tenel figuram. figuram tenere» (In Gen., horn. 14, n.3, Baehrens, p. 123 et 125; cf. In Cantic., 1.2, В., р. 113), «haec ergo Ecclesia sit quasi omnium una persona (In Canlic., 1.1, В., p.90), De sacramentis (P.L. 16, 425 et 426). Cf. Jerome: «ex persona humanae sapientiae». «ex persona Hierusalem», «sub persona gladii» (P.L. 24, 297 B, 779 C; 25, 208 С). Второй способ выражения будет встречаться у Григория Великого. Здесь не следует, впрочем, слишком настаивать на однозначности смысла. См. также Августин. Adnotationes in Job, c.29: «Haec ex persona dici videntur Ecclesiae simul cum capite Christo» (P.L. 34, 855); In psalm. 30, n.4: «Fit ergo tanquam ex duobus una quaedam persona, ex capite et cor-pore, ex sponso et sponsa» (36, 232); In psalm. 61, n.4: «Debemus intelligere personam nostram, personam Ecclesiae nostrae, personam Corporis Christi. Unus enim homo cum capite et corpore suo Jesus Christus» (36, 730); De perfectione justitae (44, 310), etc. Cf. Origene. In Joannem, t.32, 15 (P.L. 14, 805 D).

559 Augustin. De civitate Dei, 1.18, c.29 (P.L. 41, 585-586); Epist. 140, c.18 (32, 543-545). Cf. Remi de Lyon. Liber de tribus epistolis, c.17 (121, 1015-1017).

560 Augustin. In psalm. 30, enarr. 2, n.4: «In Christo loquitur Ecclesia et in Ecclesia loquitur Christus; et corpus in capite, et caput in corpore» (P.L. 36, 231-232); In psalm. 40, sermo 2, n.1-2 (37, 1149-1161); In psalm. 142, n.3 (1846). Gregoire. Moralia in Job, praef., c.6, n.14: «Quia Redemptor noster unam se personam cum sancta Ecclesia quam assumpsit, exhibuit... quisquis eum in semetipso significat, modo hunc ex capite, modo ex corpore designat, ut non solum vocem capitis, sed etiam corporis teneat» (75, 525). P.Radbert. De corpore et sanguine Domini, c. 10: «Ubi mira unitas in hoc, et in aliis quibuslibet locis, Christ et Ecclesiae, dum quod nos in illo gerimus, et ille in nobis agere monstratur» (120, 1306). Pseudo-Haimon. Horn. 72 (118, 462 A). Rupert: «Ibi capitis, hie membrorum mysterium est» (167, 1245 D). Honorius d'Autun (172, 272 С et 279 В). Также на этих принципах основаны и все комментарии Псалмов, приписываемых Беде (93, 501 С, 507 A, etc.).

561 То же учение и у многих греков: Irenee. Adversus Haereses, 4, 22, 2 (P.G. 7, 1047). Athanase. Discours contre les Ariens (26). Cyrille d'Alexandrie. In Jo., 1.9 (74, 256); Quod unus sit Christus (75, 1325); etc. Anastase le Sinaïte. In Hexaemeron, prae-fat. (89, 854-856). О Церкви в Псалмах: Феодорит. In psalmos, praefat. (80, 860) et passim. О последующем развитии указанной здесь экзегезы вплоть до XVI века, см. Mersch, t.2, p. 144-146.

562 Cf. Paschase Radbert. In Mat. (P.L. 120, col. 799, 808-809, 819, 727-828).

563 Противоположное заблуждение у Феликса д'Ургеля, которое было доведено до конца Агобардом, Adversus Felicem, с.37 et 38: «Ista communio capitis et corporis magis est in vocibus Scripturam, quam in actibus et rebus» (P.L. 104, 62-65).

564 По этой проблеме см. две ученые статьи G.Jouassard. L'abandon du Christ d'apres saint Augustin, dans «Revue des Sciences philos. et theol., 1924, p.310-326, et L'abandon du Christ en croix dans la tradition grecque des IVе et Vе siecles, dans «Revue des Sciences religieuses, 1925, p.609-633.

565 Augustin. In psalm. 140, n.3 (P.L. 37, 1817). Origene. In Mat., series 135 (Kl., p.278-281); In psalm. 21 (P.G. 12, 1253); cf. Periarchon, 2, 8, 5 (11, 225). Gregoire de Nazianze (36, 108-109). Cf. Leon. Sermon 67, c.7 (P.L. 54, 372). Severe d'Antioche. Horn. 64 (P.O. 8, 318-320). Jerome. In Zachariam (P.L. 25, 1438 A). Heterius et Beams (96, 985, 986, 1018). Guitmond d'Aversa (149, 1459 A-B). Аналогичный и более любопытный случай: то же пророчество Аггея, согласно еврейскому тексту, относится к Главе, а согласно переводу Семидесяти - к Телу De Civitate Dei, 1.18, c.45, n.l (P.L. 41, 606).

566 Origene. In Luc., horn. 33 (Rauer, p.196).

567 Pseudo-Chrysostome (P.O. 61, 701). Cf. Pierre Chrysologue, s.76 (P.L. 52, 414).

568 Origene. In Jo., t.10, n.18 (Pr., 201-202). Pseudo-Epiphane, horn. 6 (P.O. 43, 504). Ambroise. Epist. 74, n.9 (P.L. 16, 1257). P.Radbert. In Mat., 1.9, c.21 (120, 700-701). Pseudo-Haimon, horn. 63 (118, 354 D et 356 B-D). Hildebert, s.31 et 33 (171, 490 et 505). Bruno de Segni. Sent., 1.4, c.8 (165, 997). Sicard de Cremone. Mitrale, 1.6, c.10 (213, 292).

569 Cyrille d'Al., In Jo., 1.12 (P.O. 74, 653). Ambroise. In Lucam (P.L. 15, 1034 С). См. тонкие разъяснения П.Радбера, In Mat., 1.12, с.27 (P.L. 120, 950-951).

570 Augustin, s.88, n.10 (P.L. 38, 544-545). Opus imp. in Mat., horn. 30 (P.O. 56, 832). Chr. Druthmar. In Mat. (P.L. 106, 1341). Rupert. De divinis officiis, 1.10, c.29 (170, 291). Sicard de Cremone. Mitrale, 1.7, c.l 1 (213, 384). - Cf. Isaac de Stella, s.28: «Vidensque Divinitas caecam et sedentem in tenebris humanitatem» (194, 1782).

571 Hilaire. In Mat., c.20, n.!3(P.L. 9, 1033-1034; cf. c.19, n.3, col. 1024, о детях, которых не пускали ученики. Изложение и обсуждение этих толкований у П.Радберта, In Mat., 1.9, c.20 (120, 692-694).

572 Isidore de Seville. Allegoriae, 226 (P.L. 83, 127).

573 Pseudo-Chrysostome (P.O. 59. 654). Hilaire. In Matthaeum, c.l4, n.4-5 (P.L. 1004-1005). Augustin. Sermon 77, n.9-12 (38, 487-488). Bede. In Marc., 1.2 (92, 202). Raban Maur. In Ruth (108, 1208). Paschase Radbert. In Mat., 1.7, c.15 (120, 541-544). Raoul 1'Ardent (155, 1800). Pseudo-Hugues. Allegoriae in N.T., 1.2, c.27 (175, 796). - Масличная гора изображает Церковь «in qua sunt plantatae olivae»: Origene. In Mat., series 32 (KJ., p.57).

574 Pierre Chrysologue. Sermons 75 et 76 (P.L. 52, 412-415); Sermon 95 (467-469). Paulin de Nole. Epist. 23, n.31-34(61, 277-280). Pseudo-Jerome. In Luc. (30, 572). Isidore de Seville. Allegoriae, 236 et 238 (83, 128). P.Radbert. In Mat., 1.1, c.l (120, 66). Rupert. De victoria Verbi, 1.13, c.18 (169, 1499); De divinis officiis, 1.8, c.l 1 (170,228-229). Pseudo-Hugues. Allegoriae in N.T. (175, col. 755-756, 760, 810). Sicard de Cremone. Mitrale, 1.6, c.9 (213, 291). - Грешница у Симона: Ambroise. Epist. 74 (Н„ t.2, p.25). Pseudo-Augustin. Sermon 83, n.2 (39, 1906-1907).

575 Augustin. Sermon 77, n.8 (P.L. 38, 486); Sermon Morin 7 (p.611-613). Gregoire. In evangelia, horn. 31, n.7, о la «mulier inclinata», которую исцеляет Христос (P.L. 76, 1231). Raban Maur. In evang., hom. 87 (110, 313)- 2-й Толедский Собор (Gonzalez, p.469); etc. - Именно «Ecclesia ex gentibus» прикоснулась к одежде Христа, однако в другой перспективе Церковь и есть эта одежда: Августин, Sermon 78, n.2 (P.L. 38, 490-491); P.Radbert. In Mat., 1.5, c.9 (120, 382 et 384).

576 Anselme de Laon. In Mat. (P.L. 162, 1322).

577 Leon. Sermon 74, c.4 (P.L. 54, 399). Cesaire d'Arles. Sermon 172, n.3: «Caecus ille totius generis humani imaginem praefeberat. Sputum ergo luto conjunctum est, et oculatus est caecus: Verbum incarnatum est, et inluminatus est mundus» (Morin, p.664). Gregoire. In evang., 1.1, hom.2: «Caecus quippe est genus humanum, etc.» (76, 1082). Rupert. De divinis officiis, 1.4, c.8 et 21: «Genus humanum, magnum utique caecum, qui pulchros oculos ad videndum Creatorem mundi, ubi fulget imago Factoris, inditos, in primo parente principem tenebrarum respiciente, perdidit» (170, 95 et 114).

578 Christian Druthmar. In Mat., c.2 (P.L. 106, 1285). Paschase Radbert. In Mat., 1.2, c.2 (120, 125-126 et 134). Remi d'Auxerre. Hom. 7 (131, 903).

579 Origene. In Mat., t.11, n.6(Kl., p.43-44). Hippolyte. De Christo et Antichristo, c.59(A.Chelis, p.39-40). Hilaire. In Mat., c.7. n.9 (P.L. 9,957). Augustin, serm. 63. n.l et 75, n.4-8 (38, 424 et 475-477). Pierre Chrystologue. Sermon 21 (52. 257-258). Pseudo-Jerome. In Marc. (30, 561-562). Pseudo-Augustin. Sermon 72, n.2 (39, 1884-1885). Maxime de Turin. Hom. 108 et Sermon 95 (57, 503 et 723). P.Radbert. In Mat., 1.5, c.8 (120, 360); 1.7, c.14 (523-528). Remi d'Auxerre. Hom. 9 (131, 913-917). Isaak de l'Etoile. Sermon 13 (194, 1732-1735). Raoul 1'Ardent. Hom. 25 et 41 in dominic. (155, 1756 et 2090).

580 Severe d'Antioche. Hom. 74 (P.O. 12, 102-107). Raban Maur. Hom. 107 in evang. et epist. (P.L. 110, 347-348).

581 Origene. In Mat., t.17, n.21-24 (К.1., p.642-651). Cyrille D'Alexandrie. In Luc. (P.G. 72, 797). P.Radbert. In Mat.. 1.10, c.22 (P.L. 120, 739-745).

582 Pierre Chrysologue. Sermon 30 (P.L. 52, 285). Gregoire. In evangelia. 1.2. hom.50 (76, 1304).

583 Origene. In Mat., t.17, n.6 (K.I., p.591).

584 Tertullien. De Pudicitia, c.9, n.l: «Мы истолковываем эту притчу в согласии с нашей доктринальной основой» (Labriolle, p. 100).

585 См., например, Амвросий, In Luc., 1.7, n.207-211: «Non otiose sanctus Lucas ex ordine tres parabolas posuit... Nonne Deus Pater. Christus pastor, mulier Ecclesia?.. Prima misericordia, secunda suffragatio, tertia reconciliatio. Singula singulis quabrant: Redemptor subvenit, Ecclesia suffragatur, Auctor reconciliatur... Ovis ilia quae perierat in Adam, levatur in Christo... Dives igitur pastor, cujus omnes nos centesima portio sumus... Non mediocris haec drachma est, in qua principis est figura... Oves sumus, petamus pascua. Drachmae sumus, habeamus pretium. Filii sumus, festinemus ad Patrem» (P.L. 15, 1755-1756). Cf. Jerome. In Isaiam (24, 615 C).

586 Rupert (P.L. 169, 29 B).

587 Gregoire de Nazianze. Discours 38, n.14 (P.G. 36, 328). Pseudo-Chrysostome. In Luc., 15 (61, 781). Cyrille d'Alexandrie. In Luc. (72, 800). Severe d'Antioche. Hom. 81 (P.O. 20, 383-384). Theophylacte. In Luc. (P.G. 123, 949). Pierre Chrysologue. Sermon 169 (P.L. 52, 641-643). Gregoire. In evangelia, 1.2, hom. 34, n.6 (76, 1249). Bede. In Luc. (P.L. 92, 519-521). Bruno de Segni. In Luc. (165, 413-414). Pseudo-Hugues. Allegoriae in N.T., 1.4, c.21 (175, 820). Bernard. De gratia et libero arbitrio, c.10, n.32 (182, 1018). Отсюда идея десяти хоров ангелов: Honorius d'Autun. Liber XII quaetionum, c.5 (172, 1160 D).

588 In Luc. (P.G. 72, 804).

589 Мы не располагаем истолкованием Оригена, но вполне вероятно, оно соответствовало тому, что должны были принять латиняне. Это не единственный случай такого рода. Если греки, чьи произведения дошли до нас, усматривают в этом символ праведников и грешников, то и другое истолкование не оставалось неизвестным для них, о чем свидетельствует обсуждение ее Кириллом Иерусалимским (P.G. 72, 801-803).

590 В De Penitentia, Тертуллиан сам отнес притчу о блудном сыне, как и притчи о потерянной драхме и потерянной овце к кающемуся грешнику (с. 8 et 9; Labriolle, p.94-109). Он негодовал и на то, что Каллист велел изображать на чашах образ Доброго Пастыря, приносящего овцу в овчарню (р.86).

591 Jerome. Epist. 21: «...quod autem ait: duos filios, omnes pene Scripturae de duorum vocatione populorum plenaesunt sacramentis...» (H., t.l, p. III, 115, 117, 137). Augustin. Quaest. evang., 1.2, q.33 (P.L. 35, 1344-1349). Prosper. In psalm. 139 (51, 395). Pierre Chrysologue. Sermon 5 (52, 197-201). Pseudo-Jerome. In Luc. (30, 574-575). Maxime de Turin. De capit. evang., 18 (57, 825). Gregoire. Moralia in Job, 1.12, c.6, n.9 (75, 990-991). Isidore de Seville. Allegoriae (83, 126). Bede. In Luc. (92, 522). Pseudo-Bede. Horn. 48 et 107 (92, 375 et 510). P.Winfridus. Horn. 87 (95, 1257). Haymo. Horn. 41 de tempore (118, 247-253). Bruno de Segni. In Luc. (165, 414-420). Rupert. De divinis officiis, 1.7, c.l 1 (170, 191). Godefrid. Horn, dominie. 31 (174, 201-210). Pseudo-Hugues. Allegoriae in N.T., 1.4, c.22 (175, 820). Zacharias Chrusop., De concordia evang. (186, 305-310). Sicardd de Cremone. Mitrale, 1.7 (213, 361).

592 Opus imperfectum in Matthaeum, horn. 40 (P.G. 56, 849-852). Hilaire. In Mat., c.21, n. 11-15 (P.L. 9; 1039-1040). Bruno de Segni. In Mat. (P.L. 165, 247-248).

593 Известно, что стихи Мф. 21, 28-32 представляют собой проблему для текстуальной критики: какой из двух сыновей первоначального текста упоминается первым. Мы не участвуем здесь в обсуждении этого вопроса, который толкуется специалистами в двух противоположных смыслах. Однако, насколько мы можем видеть, то решение, которое предлагает изучение письменной традиции, есть также и решение, принадлежащее древним комментаторам.

594 Origene. In Mat., t.17, n.4(Kl., p.587-589). Eusebe. In Luc. (P.G. 24, 540-541). Scholia vetera in evang. (106, 1144-1145). Theophylacte. In Mat., (123, 377). Pseudo-Jerome. In Mat. (30, 557). Isidore de Seville. Allegoriae (83, 122). Bede. In Mat. (92. 94). Christian Druthmar. Expos, in Mat. (106, 1436). Rabam Maur. In Mat. (107, 1048) et De Universe, 1.4 (111. 78). Paschase Radbert. In Mat., 1.9, c.21 (120, 721); etc.

595 Chrysostome. In Mat., hom. 46, n.2 (P.G. 58, 478). Pseudo-Chrys., In Rachel (61, 700). Hilaire. In Mat, c.13, n.6-5 (P.L. 9, 994-995). Ambroise. In Luc., 1.7, n.187-194 (15, 1749-1762); De penitentia, 1.1, n.81: «...ut mundum omne sumatur» (16, 491 A). Pseudo-Ambroise. Sermon 13 (17, 629-630). Pierre Chrysologue. Sermon 99 (62. 478-479). Bede. In Mat. (92, 68). Paschase Radbert. In Mat., 1.7, c. 13 (120, 700). Bruno de Segni. In Mat. (165, 191); Sententiae (989). S.Thomas, «...Ita doctrina mea ducet Paganos. Judaeos et Samaritanos ad unam fidem» (tr. Sedlacek, f.2, p.265). Cf. Rabam Maur. In Mat. (P.L. 107, 949-950). У Августина та же экзегеза трех мер муки; однако женщина - это Премудрость: Sermo 111, n.l (P.L. 38, 641); sermo Denis 3, n.5 (46, 828).

596 Paschase Radbert. In Mat.. 1.7, c.13 (P.L. 120, 508-510).

597 Origene. In Luc., hom. 34 (Rauer. p.200-202) et In Cant., prolog (В.. p.70). Cyrille d'Alexandrie. In Luc. (P.G. 72, 680-684). Scholia vetera (106, 1196). Theophylacte. In Luc. (123. 848-852). Severe d'Antioche. Hom. 89 (tr. Nau, dans: «Revue de 1'Orient chretien, 1929, p.11-20). Zenon. Tract. 13, c.3 (P.L. 11, 431). Ambroise. In Luc., 1.7, n.73-84 (15, 1718-1720); De pametentia, 1.1, c.l 1 (15,482); In psalm. 40, n.31 (Petsch., p.250-251). Pseudo-Jerome. In Luc. (30, 573). Augustin. Quaestiones evang., 1.2, q.19 (P.L. 35, 1340-1341); Sermon 171, n.2 (38, 933-934). Pseudo-Augustin. Sermon 366, n.2 (39, 1647). Pseudo-Fulgence. Sermon 61 (65, 931). Isidore de Seville. Allegoriae (83, 124). Eligius. Hom. 9 (87, 627). Bede. In Luc. (92, 468-470). Smaragde. In evang. (102, 446-448). Raban Maur. In evang., hom. 158 (110, 449-450. Cf. 111, 80). Bruno de Segni. In Luc. (165, 387-389). Pseudo-Hugues. Allegoriae in NT., 1.4; c.12 (175, 814-815); Sermo indie Pentec. (177, 1119-1120). Gilbert. In Cantic., s.7, n.6 (184, 45). Isaac de l'Etoile. Sermon 6 (194, 1708-1713). Pierre Lombard. Sermon sur 1'Avent (171, 378-380); cf. Sent., 1.4, d.l, c.l (в применении к учреждению таинств). В любопытной проповеди Огон де Шатору относит эту притчу не к делу Христа, но к делу Франциска Ассизского (Pitra. Analecta novissima, t.2, p.270-273). - Петр Пиктавийский объединяет обе притчи о Самарянине и потерянной овце: Sent., 1.4 (P.L. 211, 1137); de mime, glose anonyme in loc. (Landgraf, dans: «Recherches de theologie ancienne et medievale, 1937, p.197).

598 Br., n.209. Thomassin. Traite de fetes de 1'Eglise, 1.2, c.3. Cf. Newman. Sermons bearing upon Subjects on the day (1843), n.10, p. 132.

599 Cf. Jerome (P.L. 25, 149 A, 235 A, 1565 B, 1469 C), etc. Ambroise. Epist. 71, n. 10: «anima evengelica, filia Ecclesiae» (16, 1243 A).

600Origene. In Exod., h.3, n.3: «Et vere illud impletur in nobis, in quo Moyses dedit figuram... Cum enim ipse elevaret manus, vincebatur Amalech; si vero velut lassas eas dejiceret, invalescebat Amalech. Ita ergo etiam nos in virtute crucis Christi extollamus brachia et elevemus in oratione sanctas manus...» (В., р.170). In Jesu Nave, h.4, n.4 (В., p.312). In Genesim, hom. 37, n.6 (В., p.37-38).

601 Pierre Damien. Opuscule 32, n.2 (P.L. 145, 546 D).

602 Ambroise. In Lucam, 1.5, c.49 (P.L. 15, 1649 C).

603 Ambroise. De Paradise, c.l, n.4-5 (P.L. 14, 276); Epist. 45, n.4 (16, 1142 C).

604 Origene. In Gen., hom. 12, n.3: «Ego puto quod et de singulis nobis hoc dici potest, quia duae gentes et duo populi sint intra nos» (В., р. 109). Ambroise. De Cain et Abel, 1.1, c.2 (P.L. 14, 318); De Abraham, 1.2, n.72-73 (494). Augustin. De Civitate Dei, 1.15, c.l (41, 437-438). Pseudo-Hugues. Allegoriae in V.T., 1.1, c.10 (175, 640).

605 In Pascha sermo 6 (P.G. 59, 743).

606 Hildebert. Sermon 26 (P.L. 171, 463).

607 Origene. In Gen., hom. 10, n.5 (В., 99-100). Jean Beleth. Rationale divinorum officiorum, c.105: «Opus vero recreationis fit auotidie» (P.L. 202, 127).

608 Capitula theologica et oeconomica, 1, 61 (P.G. 90, 1105).

609 Drogo. Liber de creatione et redemptione primi hominis (P.L. 100, 1550).

610 Gregoire de Nysse. Sur les beatitudes, discours 7 (P.G. 44, 1289-1292).

611 Origene. In Exod., hom. 9, n.4 (В., p.240-241); In Jesu Nave, hom. 13, n.l (В., p.371). Jerome. In Ezech., 1.4, c.16 (P.L. 25, 125); In Isaiam (24, 626 C). Raban Maur (108, 827 B). Baudouin (204, 748). Pseudo-Hugues. Alleg. in V.T., 1.1, c.7 et 1.8, c.l (175, 639 et 727). Raoul de S.Germer. In Levit., 1.5, c.l (Max. Bibl. Vet. Patrum, t.17, p.91). Gerhoh (Libelli de lite. t.3. p.468). Cf. Procope de Gaza. In Isaiam: πάσαν γάρ άγίαν ψυχήν, καί τή Έκκλησίαν όλην (P.O. 87. 2656).

612 Eucher. Liber formulqrum spiritalis intelligentiae. c. 10 (P.L. 50, 766). Hesychius. In Leviticum: «Illud quidem de omni intelligas Ecclesiae corpore, hoc autem de anima omni. Quemadmodum enim societas fidelium. sic et anima uniuscujusque sponsa Dei et Ecclesiae est» (P.O. 93. 1061 B). Ambrose. Epist. 29. n.23 (P.L. 16. 1060).

613 Augustin. Sermon 46. n.37 (P.L. 38, 292); Enchiridon. c.53 (40. 257). Paschase Radbert. In Mat., 1.5. c.9 (120. 387).

614 Наиболее внешний способ для выражения этих отношений заключается в установлении ряда параллелей между возрастами мира и возрастами человека, считаем ли мы по семь, шесть или пять или только по четыре с каждой стороны. Банальность такого рода рассуждений иногда сменяется чертами истинной проницательности, какие можно, скажем, найти у блаженного Августина, De catechizandis rudibus, гл. 22, 39: после первой поры детства человек проходит через поток забвения и т.п. (P.L. 40. 338); cf. De Genesi contra Manichaeos, 1.1. с.23. n.35-42 (34, 190-193); De civitate dei. 1.16. c.43. n.3 (41, 522). Eb. Bar Bahriz (?), Expositio officiorum Ecclesiae. tract. 3. c.4 (tr. Connolly. p. 177-178). Bonaventure. Breviloquium, prolog.. n.2 (Quar, 1.5. p.204).

615 Cf. Origene. In Leviticum. horn. 1. n.4 (В.. p.286).

616 Quaracchi, t.5. p.295. Cf. P.-L.Landsberg. La philosophe d'une experience mystique; Litinerarium. в: «La Vie spirituelle», мая 1937, стр. 81.

617 Expositio quarumdam propositionum ex. Epist. ad Romonos, 13 (P.L. 2065); Enchiridion, c.l 17 et 118 (40, 287). О семи духовных возрастах: De Genesi c. Manichaeos, 1.1, n.43 (34, 193-194). - Вслед за Августином Ильдефонс Толедский, Гийом де Сент-Тьерри, Гуго Сен-Викторский и другие развивали эти соотношения. Так, в проповедях, приписываемых Гильдеберту, проп. 35, говорится: «Scriptura etiam speculum dicitur, in quo imago cernitur, quia per Scripturae sacrae eruditionem, totius nostri status imago, quasi ante oculos nostros versatur... Quantae dignitatis fuerit hominis prima conditio, quantae calamitatis hominis praevaricatio, quanti honoris legis promulgatio, quantae gloriae gratiae coruscatio; quid dederit ac permiserit Deus, qui abstulerit diabolus, quid ostederit decalogus. quid reddiderit Christus» (P.L. 171, 515). У Иоанна Белета, Rationale divitorum officiorum, гл. 55, мы находим картину четырех возрастов мира и жизни человеческой, которые, в свою очередь, еще раз подразделяются на четыре: так, каждый год содержит четыре времени года, а каждый день - четыре часа... (P.L. 202, 60-62). Cf. Sicard de Cremone. Mitrale, 1.5, prologue (213. 191).

618 Tertullien. Adversus Marcionem. 1.4. c.l (Kr., p.451). Cassiodore. In paslterium praefatio. c.l7 (P.L. 70, 23-24); etc.

619 См. Феодорит, In Cant. (P.G. 81, 27-214).

620 Sur le Cantique, fragments, passim (Bonwetsch. p.343-374).

621 In Cant., hom. l, n.l (Baehrens. p.29); Comment., 1.4 (p.232); Scholia in Cant. (P.G. 17, 253); In Exodum, hom. 2, n.2: «animae quae nascuntur in Ecclesia» (В.. р.157). Cf. Gregoire. le Grand, recueil In Cant., proemium. n.10 (P.L. 79. 477).

622 In Cant. comm.. passim (p.89, 102. 108, 218. 223, 233). Cf. Ambroise. Epist. 45. n.4 (P.L. 16. 1142). Jerome. In Jeremiam: «Vox quoque sposae, ecclesiasticae fidei; et vox sponsi, Domini Salvatoris» (24. 835 C).

623 Ibid., 1.3 (p.220). Gregoire de Nysse. In Cant., hom. 5: «Вначале полоска света протянулась в глубину души через проем, проделанный пророками, и решетку предписаний Закона», и т.п.

624 Methode d'Olympe. Banquet, disc. 7 (tr. Farges. p. 107 ss.) Gregoire d'Elvire. Tractatus (Wilmart-Batiffol). Ambroise. Epist. 45, n.4 (P.L. 16, 1142). Augustin. Sermon 46. n.35-36 (38, 290-291; о донатистах и о нем самом). Gregoire. In Ezech., 1.2, hom. 2, n.15 (76, 957). Heterius et Beatus (96, 1017). Anastase le Sinaïte. Question 41 (P.G. 89, 592). Severe d'Antioche. Homelie 59 (P.O. 8, 233). Cf. Cyprien. De catholicae Ecclesiae unitate, c.4 (Hartel, p.212); etc. - О комментариях на Песнь Песней: Dictionnaire de Spiritualite, fasc. VII (1937). col. 93 a 109, par F.Cavallera, A.Cabassut et M.Olphe-Gaillard.

625 Bernard. In Cant., s.l, n.5 (P.L. 184, 15); et s.12, n.11: «Gratias tibi, Domine Jesu, qui nos carissimae Ecclesiae tuae aggregare dignatus es, non solum ut fideles essemus, sed ut etiam tibi, vice sponsae, in amplexus jucundos, castos, aeternosque copularemur». Gilbert. In Cant., s.30, n.5: «Derivamus hunc sensum ad Ecclesiae statum; gratius est enim quod Ecclesiae commune est; denique nihil Sponso gratius communitate, immo unitate credentium et compage Ecclesiae» (184, 157); s. 13, n.2 (64); etc. Гийом, сделав на Песнь Песней «церковный» комментарий с выписками из святого Григория, создает после этого другой, более личный, где, по его словам, он не рассматривает более «de Christo et Ecclesia», но «de Christo et de Christiana anima» (180, 441 ss.). Honorius (172, 275 В et 357 ss.) Richard de S.Victor. In Cant., prolog. (196, 408-410). Au XIе siecle, saint Pierre Damien, Opuscule 56 (P.L. 145, 809 C).

626 Если оба рассуждения о Песни Песней (Vives, 1.18) принадлежат ему. «...Hunc libellum de nuptiis Christi et Ecclesiae...»; «adolescentulae dicuntur animae electorum»; «Sponsus et sponsa, id est Christus et Ecclesia, sive Christus et anima sancta, est materia hujus libri, ut Glossa tangit...»

627 Сборник in Cant., c.l, n.3 (P.L. 79, 479).

628 «Fratribus placuit... ut librum beati Job exponere importuna me petitione compellerent; et prout veritas vires infunderet, eis mysteritantae profunditatis aperirem. Qui hoc quoque mihi in onere suae petitios nis addiderunt, ut, non solum verba historiae per allegoriarum sensus excuterem, sed allegoriarum sensus protinus in exercitium moralitatis inclinarem...» Moralia in Job, Epist. missoria, c.l (P.L. 75, 512); et c.3: «Primum quidem fundamenta historiae ponimus; deinde par significationem typicam in arcem fidei fabricam mentis erigimus; ad extremum quoque per moralitatis gratiam, quasi superducto aedificium colore vestimus» (col. 513). Также Кассиан, Conlatio 14. с.8 (Petschehig, p.404-407). Или, позднее Гуго Сен-Викторский, De Scripturis et scriptoribus sacris, c.3 (P.L. 175, 11-12); Adnotationes in Threnos, in Joelem et in Abdiam (175, 255-406).

629 Jean de la Croix. Preface au Cantique spirituel (ed. Dom Chevallier, p.5-6), Григорий Великий: отрывки из его творений, собранные Валерием, затем Бедой, затем Гийомом де Сен-Тьерри (P.L. 180, 441-474).

630 In Cant. (P.G. 81), p. ex. col. 104 et 169-172.

631 In Cant., horn. 15 (P.O. 44, 1116-1120; см. уже col. 626, 801, 904-905, 1048, 1049). У Банавентуры, In Hexaemeron, collat. 20-23, постоянный переход от «Ecclesia contemplativa» к «anima contemplativa»: что «non differunt nisi quod anima totum habet in se, quod Ecclesia in multis (Quaracchi, t.5, p.445).

632 Epist. 71, n.4: «Omnes isti processus animae nostrae sunt» (P.L. 16, 1241).

633 Hidebert, sermon 29: «Proptes eos qui non legunt, aut non intelligunt Scripturas, quaedam in officiis suis visibiliter dispensat Ecclesia, per quae mens ad invisibiia scienda provehatur» (P.L. 171, 478).

634 Panarion, 1.1, t.l, c.5 (P.G. 41, 181). - Если бы было возможно сделать эту главу еще более пространной, то мы попытались бы показать, каким образом, согласно Преданию, к Церкви и душе, постоянно присутствующим в Писании и в особенности в Песне Песней, добавляется третья «личность» - Мария, на эту тему можно будет прочесть прекрасный отрывок из Исаака Звезды: Текст 37. Cf. Guerric. In Assumptione, sermo 3, n.3: «Si quis tamen curiose inquirere velit, cujus potissimum vox illa sit, «in omnibus requiem quaesivi», vox est utique Sapientiae, vox est Ecclesiae, vox est Mariae, vox est cujusliber sapientis animae». Систематизация у Denus le Chdartreux. Enarratio in Cant, cantic. (Opera omnia, t.7, p.293-447). См. также A.-M.Henry, o.p.: Eve, 1'Eglise et Mari, Cahiers de la vie spirituelle. La Sainte Vierge de l'Eglise, 1946, p.96-136.

635 В этом Фремон упрекал Фенелона. - 7 декабря 1690 года Александр VIII осудил это предложение: «Pagani, Judaei, haeretici alique hujus generis, nullum omnino influxum a Jesu Christo accipiunt».

636 Augustin. De doctrina Christiana, prol., n.6: «...Abjecta esset humana conditio, si per homies hominibus Deus verbum suum ministrare nolle videretur» (P.L. 34, 18).

637 И в обновленной редакции кардинала Бийо она не вызвала особого одобрения.

638 Adversus haereses, 2, 22, 4; 18, 7; 4, 20, 6-7; 4, 22, 2 (P.O. 7, col. 784, 937, 990, 1036-1037, 1047). Demonstration, c.34: «Незримое присутствие Логоса разлито повсюду... Благодаря Ему всё пребывает в орбите искупительной экономии, и Сын Божий... начертал знак Креста на каждой вещи» (P.O. 12. 773). Fragment 2 (P.O. 12, 732).

639 Hilaire. In psalm. 118, lamed, n.5 (Z., p.459). Ambroise. In psalm. 118, s.8, n.57: «Mysticus autem ille Sol justitiae omnibus ortus est, omnobus venit, omnibus passus est» (P., p.186); cf. s.19, n.39 (p.442).

640 In Jo., horn. 8, n.l (P.O. 59, 65); In Rom., horn. 5 (60, 427).

641 Origene. In Joannem, t.6, n.l5: «Христос обладает такою властью, что, незримый в своей божественности, Он пребывает в каждом человеке и простирается на всю вселенную» (P.G. 14, 252 D); et n. 23 (265-268). Jerome. In epist. ad Galatas, c.l (P.L. 26, 326); Cyrille d'Alexandrie. Theasaurus (P.O. 75, 294-295). Cf. Clement. Protreptique, c.9, n.88 (St., t.l, p.65).

642 Мысли блаженного Августина в ее различных аспектах была посвящена замечательная диссертация R. P. Wang Tch'angtche, S.J., Saint Augustin et les vertus des païens (Paris, 1938).

643 De ordine, 1.2, c.10, n.29 (P.L. 32, 1009). Enchiridion, c.103, n.27 (40, 280). In psalmum 88, s.l, n.3: «...Non autem clausit Deus fontem bonitatis suae etiam in alienigenas gentes» (37, 1121).

644 «Lanentes sancti»: De catechizandis rudibus, c.22, n.40 (P.L. 40, 339). Contra duas epist. Pelag., 1.3, c.4, n.8 (44, 593). Epist. 102 ad Deogratias, q.2, n.10 et 15 (33, 374 et 376). Epist. 164, c.l, n.2 (33. 709). De perfectione justitiae hominis, c.19, n.42 (44, 315); etc.

645 Contra Faustum, 1.19, c.2: Есть три вида Закона: «item Prophetae, alii sunt Judaeorum, alii Gentium, alii Veritatis... Dibitandum non est, et Gentes suos habere Prophetas» (P.L. 42, 347-348). De civitate Dei. 1.8, c.23 (41, 247-249); 1.18. c.23, n.2 (580) et c.47: «Non incogruenter creditur fuisse et in aliis gentibus homines, quibus hoc mysterium (de Christo) revelatum est... Nec ipsos Judaeos existimo audere contendere, neminem pertinuisse ad Deum, pareter Israelites... Populu enim revera, qui proprie Dei populus diceretur, nullus alius fuit; homines autem quosdam, non terrena, sed caelesti societate ad veros Israelitas supernae cives Pariae pertinentes, etiam in aliis gentibus fuisse, negare non possunt: quia si negant, facile convincutur de sancto et mirabili viri Job...» (609).

646 P.Radbert. In Mat., 1.9, c.20: «Dominus noster Jesus Christus... totius humani generis curam gerit, et in omni tempore universes ad culturam legis divinae conducere numquam cessat» (P.L. 120, 674). Hugues de S.Victor. Explanatio in cant. B. Mariae: «Nemo a gratia excluditur, sed in omne gente, qui timet Deum et operatur justitiam, acceptus est illi» (175, 427).

647 R.P.Hugueny. Le scandale edifiant d'une exposition missionnaire (1933), стр. 56. - Автор добавляет: «От возможности еще далеко до ее повседневной реализации», что несомненно, а также на стр. 60: «(Неверующие) большей частью воспринимают лишь малую толику света», который им посылается. Однако мы, со своей стороны, предпочитаем признаться, что ничего об этом не знаем. Во всяком случае, решение, о котором мы здесь напомнили, ни в чем не предрешает совершенно иного вопроса, касающегося числа избранников. Здесь, как и в дальнейшем, речь идет о возможности спасения, а не действительном его достижении, о зове Божием, но не об ответе человеческом.

648 Le Createur et la creature, tr. fr. (1858), t.2, p.112.

649 Bulletin des Missions, март-июнь 1934, стр. 60.

650 Christi Vicarius. Nouvelle Revue theologique, 1929, p.454.

651 Nouvelle ecclesiastiques, 17 февраля 1768.

652 Augustin. Epist. 118, n.33: «Totum culmen auctoriatis lumenque rationis in illo uno salutari nomine atque in una ejus Ecclesia, recreando atque reformando humano generi constitutum est» (P.L. 33, 448). Может быть, именно здесь автор «De vocatione omnium gentium» пользуется смягченной редакцией августинианского учения о благодати, нежели в своей не слишком удовлетворительной идее об «обшей благодати», даруемой язычникам. См. G. de Plinval. L'Histoire de 1'Eglise de Martin-Fliche, t.4, p. 126: «Так споры о благодати касаются не только индивидуальной судьбы; автор переносит их в область всеобщей истории, и, великодушно толкуя их в самом «кафолическом» смысле и в выражениях наиболее благосклонных, он смело разрешает проблему предназначения народов».

653 «Наиболее искушенные подвержены наибольшим заблуждениям»: святой Франциск Ксавье, lettre aux Peres de Goa, 5 ноября 1549. Ср. Августин, проповедь 141, гл. 4, 4: «...Bene currunt, sed in via non currunt. Quanto plus currunt, plus errant, quia a via recedunt. Si autem tales homines perveniant ad viam, et tenerent viam, о quanta securitas est, quia et bene ambulant et non errant!» (P.L. 38, 778).

654 Clement. Protreptique, c.7: «Если греки, которых коснулось лишь какое-то сияние божественного Логоса, сумели выразить малую частицу Истины, то они возвестили о том, что она таит в себе силу, которую невозможно подавить, но в то же время они засвидетельствовали и о своей слабости, потому что им не хватало цели, ούκ έφικόμενοι τοΰ τέλους (St., t.l, р.57).

655 Constitutio dogmatica de Ecclesia Christi, init.

656 Gregoire. In evangelia. 1.2, horn. 38 (P.L. 76, 1287 B). Cf. Rupert: «In monte Visionis. id est, in sancta catholica Ecclesia, extra quam nemo unquam Deum videbit» (167, 430 C).

657 Origene. In Leviticum, horn. 4 Cyprien. De imitate Ecclesiae, c.8 (Hartel, p.217). Prosper. Sententiae (P.L. 51, 430). Gregoire. Moralia in Job (76, 756). Pseudo-Bede. In psalmos (93, 611 A, etc.). Paschase Radbert (120, 1344). Remi d'Auxerre (131. 584 C). Odon de Cambrai (160, 1058 et 1061). Bruno de Segni (164, 261 D). Honorius d'Autun (172, 596 B). Rupert: «In loco, unquit, ubi offertur holocaustum, id est, in catholica Ecclesia, extra quam non est habere vel accipere sancti Spiritus incendium» (177, 778 A; cf. 763 C). Alger de Liege (180, 805), etc.

658 Louis Richard. La Redemption (1932); La Redemption, mystere d'amour, dans: «Recherches de science religieuse», 1923. Cf. Saint Leon. De jejunio decimi mensis sermo 1: «Causa autem reparation is nostrae, non est nisi misericordia Dei» (P.L. 54, 169 A). Saint Gregoire. In evangelia, 1.2, hom. 38: «Sola quippe dilectione Dei actum est, ut ejus Unigentitus mentes sibi electorum hominum uniret» (76, 1281).

659 Mgr. de Solages. L'economie evangelisatrice, Второй национальный съезд миссионерского Союза духовенства Франции, 1933. - Некоторые фактические уточнения у P. Charles. Questions brulantes, Compte rendu du deuxieme Congres de l'Aucam, 1935.

660 Moralia in Job, 1.19, c.12, n.19 (P.L. 76, 108); epistula missoria, c.l (75, 511); 1.27, c.l, n.21 (76, 410-411); 1.35, c.l5, n.35 (76, 769); Hom. 1 in evangelia (76 1078-1081). Nicetius de Treves, lettre a Justinien (M.G.H.. Epist., t.3, p.l 18). - Deja, p. ex., Ambroise. In Luc., 1.10, n. 10: «Мы приближаемся к концу времен, и некоторые болезни человечества служат предзнаменованиями его» (P.L. 14. 1807), ou Cyprien. Epist. 67, с.7 et 8 (Bayard, t.2, p.232, cf. p. 160, 165, 175), etc.

661 Paschase Radbert. In Mat., 1.8, c.l7, о трех учениках, коих избрал Христос быть свидетелями Его Преображения: «In his, regni caelestis ordo, et numerus praefiguratur, quod ex origine trium filiorum Noe colligenda est omnis Ecclesia... (Проповедь Христова разносится повсюду) ita ut concussae sint singulae partes terrarum, quae sub tribus describuntur nominibus, ne aut Asia sola credidisse dicatur, verum et Africa simul atque Europa Christi sanguine redempta, de imis ad superna perducitur» (P.L. 120, 578). Ibid., l.ll,c.24, после обзора дальних народов, уже принявших Евангелие, - «et ex omnibus facta est una Ecclesia Christi» -- Пашаз добавляет: «et quaecumque non perceperunt, utique percepient, ut perveniat ad omnes, utcumque crescendo atque fructificando» (804-805). Cf. Bruno de Segni. Sententiae (165, 989 D).

662 Honorius d'Autun. Sacramentarium, c.78 (P.L. 172, 787 A).

663 Портал Пятидесятницы в Везелэ (Emile Male. L'Art religieux de XIIе siecle, p.327). Augustin. De Civ. Dei, 1.16, c.8 (P.L. 41, 485-487). Isidore de Seville. Etymologiae (82,421). Ratramne. Epistola de cynocephalis (121, 1153-1156). Восточные акты святого Андрея и святого Варфоломея говорят об обращении песьиголовых. Другая легенда описывает «эфиопов», не имеющих головы, с огромными глазами на груди.

664 Известно, что такого не было у протестантских Церквей с самого начала. В этом вопросе католические и протестантские историки согласны между собой. «Не могу простить этой оплошности англичанам и голландцам», - писал Лейбниц 1 октября 1797 года. Ср.: Фенелон. Проповедь на Богоявление (1685), 1-й вопрос: «Эта плодовитость матери нашей во всех частях мира, эта апостольская ревность, что сияет лишь в наших пастырях, коим даже не пытались подражать адепты новых сект, приводила в смущение самых прославленных защитников раскола. Я читал это в их последних книгах, они не могли скрыть этого. Я видел людей, наиболее здравомыслящих и наиболее правдивых среди их сторонников, которые признавались, что это великолепие пастырских добродетелей, как бы ухищренно ни старались их опорочить, поражает их до самого сердца и привлекает их к нам». Известно, что миссионерская ревность Римской Церкви перед лицом куда менее энергичной воли к распространению у православных общин, явилась одной из причин, склонивших друга Ньюмана, англиканина Уильяма Пальмера к католицизму. «Прежде всего он увидел в этом лишь внешний, весьма заслуживающий уважения, признак, тогда как, - думал он, - восточная Церковь обладает признаком доктринальной ортодоксальности. Постепенно, однако, от этой внешней кафоличности Римской Церкви он пришел к заключению о ее внутренней кафоличности и нашел в ней полноту Церкви» (P. Baron. Al.-St. Khomiakov, son ecclesiologie, these polycopiee, p.215). Cf. W. Palmer. Dissertations... (1853), d.2: Of the present apparent conflict between «Orthodoxy» and «Catholicism» (p.9 a 31). В своей переписке с Пальмером Хомяков не может скрыть своего затруднения в этом вопросе (Baron, p.212-215; C.Tyzskiewicz. La mission de William Palmer, dans: «Les Etudes», t.136, p. 190-194).

665 Pie XL Rerum Ecclesiae: «Neque enim ad aliud nata Ecclesia est, nisi ut, regno Christi unique dilatando, universes homines salutaris redemptionis participes efficiat: quisquis autem est, qui Jesu Pastorum Principia vices in terris divinitus gerat, is tantum abest ut dumtaxat in tuendo ac servando, quern regendum accepit, grege dominico possit acquiescere, ut, contra, praecipuo muneri suo desit, nisi alienos externosque Christo lucrari atque adjungere omni contentione nitatur». Acta Ap. Sedis, 1926, p.65.

666 Cf. Augustin. Epist, 93, c.9, n.31 et Epist. 199, c.12, n.48 (P.L. 33, 337 et 923); in psalm. 85, n.13: «Omnes gentes venient: annuntiavit Ecclesiam»; in psalm. 95, n.2 et 147, n.19 (37, col. 1090, 1228 et 1929).

667 Augustin. In psalm. 98, n.5: «Et si adhuc commoretur particula terrae quae remansit (nondum liberata), nos permaneamus in gemitu pro ipsus, ut et illis Deus tribuat intellectum, et nobiscum audiant voces istas, de quibus modo gaudemus» (P.L. 37, 1252). Prosper. Pro Aug. responsiones ad capitula Gallorum, p.2, sent, super 10: «...cum tamen constantissima fide perceptum habeamus, in omnes mundi partes Ecclesiam dilatandam; nee ante esse hoc saeculum finiendum, quam in universes fines terrae Evangelium dirigatur, et omnis lingua confiteatur quoniam Dominus Jesus Christus in gloria Dei Patris est» (P.L. 51, 172).

668 Prosper. In psalm. 125: «Nisi Dominus adeificaverit domun... Dei aedificatio estis: quod utique de tola Ecclesia intelligendum est, quae est Jerusalem, in omnium compage sanctorum una domus, et unum templum, et una civitas, cujus exstructio ab initio usque ad finem Domino aedificante consurgit» (P.L. 51, 372). Paschase Radbert. In Mat., 1.3, c.5: «In terris a primordio usque in fmem saeculi de lapidibus vivis adhuc politur» (120, 234).

669 To же сравнение в противоположном смысле у Sertillanges. Dieu ou Rien?, t.l. p.103-104.

670 Вслед за апостолом Павлом, вслед за Отцами мы, разумеется, не намерены объяснять этой провиденциальной ролью всякое неверие, всякое язычество. Доля зла в собственном смысле слова здесь огромна, и она отнюдь не фатальна. В этом смысле некоторые возвышения иногда могут показаться и снижениями, как, скажем, разложению, господствующему в некоторых обществах и в некоторые эпохи, сопутствует развитие цивилизаций и углубление нравственных понятий, что само по себе составляет подлинный прогресс. - Corruptio optimi pessima. He то, чтобы история позволяла вывести обратно пропорциональный закон прогресса, когда материальное и интеллектуальное развитие цивилизации уравновешивается религиозно-нравственным упадком, как полагают некоторые этнологи. Однако человеческий прогресс наделяет зло все более ужасающими возможностями. Культура моет стать препятствием благодати... Homines jam expolitos et ipsa urbanitate deceptos, - говорит Тертуллиан (Apolog., c.21, n.30; ed. Waltzing, p.53); - и в культуру мы включаем и «религиозную культуру». Тем не менее, мы скорее всего злоупотребили бы Писанием, если бы о всем «язычестве», явлении, увы, громадном и бесконечно разнообразном, мы стали бы судить лишь по тем анафемам, которые метал апостол Павел, видевший перед собой разложившееся общество больших городов греко-римского мира. «Китайская мифология, отмечает, между прочим, о. Анри Бернар, вслед за о. Риччи, никогда не была запятнана теми непристойными историями, которые бросают такую тень на греческий или римский Пантеон: Sagesse chinoise et Philosphie chetienne, 1935, p.23 (см. на ту же тему: Le Pere Matthieu Ricci, t.l, p.333-334).

671 I Петра 2, 5: λίυοι ζώντες.

672 Мы не будем касаться проблемы объективных и субъективных условий, необходимых для спасения, при исследовании того, как неверующий может обратиться к вере. См. классический труд L. Caperan. Le probleme du salut des indideles, essai theologique, 2е ed., 1934.

673 M. Blondel. Lettre sur les exigences... (1896), p.70.

674 В силу их «невидимой принадлежности Церкви видимой»; «благодаря Церкви, к которой неосознанно принадлежат они из-за всего лучшего, что есть в них»: Mgr. Besson. L'Appartenance invisible au Royaume de Dieu, dans: «Revue apologetique, t.64 (1937), p. 392 et 399.

675 Ambroise. In psalm. 39, n.l (P., n.218).

676 Irenee. Adv. Haereses, 4, 13, 3 (P.O. 7, 1009). Cyprien. De cath. Eccl. unitate, c.6 (H., p.214). Origene. In Jesu Nave, h.3, n.6 (В., p.306-307). In Pascha, s.l (P.O. 59, 725). Theodoret. In Jos., interr. 2 (80, 464). Gregoire d'Elvire. De area Noe (ed. Wilmart, dans: «Revue benedictine, 1909, p. 11). Lactance. De vera sap. et religione, c.4 (P.L. 6, 542). Augustin. Epist. 141, n.6 et 186, n.50 (33, 579 et 815); sermo ad caesar. plebem, n.6 (43, 695); etc. De unitate Ecclesiae, n.49 (43,429). Fulgence. De remissione pecc., 1.1, c.18-20 (65, 542-543). Prosper. In psalm. 147, n.13 (51, 420). Jerome. Epist. 15 (22, 355). Gregoire. Moral, in Job.. 1.14, c.5 et 1.35, c. 13 (75. 1043 et 76, 756). Charlemagne. Admonito generalis (97, 241). Rufinus episc., De bono pacis. 1.2, c.20 (150. 1626); etc. Многочисленные церковные документы.

677 Что было наиболее распространенным случаем в древности. Даже потоп, служивший более естественным символом гибели неверующих, оставшихся вне ковчега, символизировал главным образом и гибель схизматиков. Еще Рейсбрук говорит в «Христианском законе»: «Единство святой Церкви подобно ковчегу Ноеву, все, кто остались за его бортами, должны были погибнуть. То же самое относится и к тем, кто отделяется от единства, в том или ином моменте противопоставляют себя святой Церкви...» (OEuvres, tr. fr., t.5, 1930, p.247). Cf. Augustin. In psalmum 83, n.4: «Quisquis inde recedere voluerit, non talis habetur qualis ille qui non intravit».

678 Ватиканский Собор. Constituio de dide catholica. c.3.

679 Консисторское приветствие. Singulari quadam, 9 декабря 1854 года. Исповедание веры для Водуа, 18 декабря 1208 года. Ср. энциклику Quanto conficiarum, 10 августа 1853 года. - «Церковь Петра», - уточнял уже Максим Туринский, проп. 114 (P.L. 57, 722). Само выражение «душа Церкви», пользовавшееся некогда большим успехом, сегодня в общем подвергается критике. Подготовительная догматическая комиссия к Ватиканскому Собору отвергла его «utpote scolasticam et novam omnino in modo loquendi conciliorum» (Mansi, t.49, p.624-625).

680 De fide, disp. 12, sect. 4, n.22.

681 A.Latreille. Le catechisme imperial de 1806, стр. 88 рассказ о том, какое чувство охватило церковные круги, когда при подготовке катехизиса распространилось известие, что из него «выбрасывается догмат о том, что вне Церкви нет спасения». Кардинал Феш обжаловал это Наполеону, и формула была восстановлена. Видимо, устранил ее вначале Порталис, желая таким образом отклонить «один из самых серьезных упреков, который делается католицизму, будто бы проклинающему всех тех, кто находится вне его лона, что делает его нетерпимым и неуживчивым».

682 Штиффлаген, цитируемый у Каперана, Essai historique, 2е ed., p.475.

683 Adv. Haereses, 4, 27, 2 (P.G. 7, 1058-1059).

684 Stromates, 1.6, c.5 (P.G. 9, 261 B).

685 De Civitate Dei, 1.18, c.47 (P.L. 41, 609); De catechizandis rudibus, c.33 (40, 334-335). Cf. In Pascha, s.4: «Неделим Агнец, съедаемый в том единственном Жилище, которое есть духовная Церковь» (P.G. 59, 731).

686 In Nativ. Domini, s.4-5 et s.4, c.l: «Sacramentum salutis humanae nulla umquam antiquitate cessavit... Semper quidem, dilectissimi, diversis modis multisque mensuris humano generi bonitas divina consuluit, et plurima providentiae suae munera omnibus retro saeculis clementer impertuit» (P.L. 54, 203). Аналогичная мысль у Проспера, In psalm. 126 (51, 372).

687 Agobard. Adv. Fredegisum, c.20: «In Veteri Testamento, non solum omnes Patriarchas, sed multos etiam in gentilitate positos credimus invisibili chrismate unctos; per quam inctionem membra Christi, et unum corpus cum omnibus ad aeternam vitam praedestmatis fierent» (P.L. 104, 171-172).

688 P.Radbert. In Mat., 1.10, c.22: «...Ut, cum venerit, simul collecta Ecclesia tarn de Judaeis quam de Gentibus, una amplectatur sponsa... Omnes namque sancti Veteris Testamenti, qui ab initio saeculi fuerunt, ad has pertinent nuptias» (P.L. 120, 741). Rupert. De divinis officiis, 1.4, c.4: «Все святые, жившие когда бы то ни было с начала мира (praesenti Ecclesiae concinunt» (170, 89).

689 История Иова - это пример, намеренно внесенный Богом в Библию: Augustin. De civ. Dei, 1.18, c.47. Pierre le Venerable. Tractatus contra Judaeos: «...cum et ante illam (legem), et ejus tempore praeter illam, et etiam post illam, justos vocqri multos invenias» (P.L. 189, 584). Philippe de Harveng. De continentia clericorum, c.61 (203. 745-746). Cf. saint Francois de Sales. Traite de 1'amour de Dieu, 1.5: «Сей великий пророк и князь Иов» (стр. 242).

690 Augustin. Sermon 51, n.14-15 (P.L. 38, 340-341).

691 Augustin. Adnotationes in Job: «Personam quam Job gestabat, hoc est Corporis Domini quod est Ecclesia» (P.L. 34, 885). По Августину все святые до Христа «mysteria spiritualia significabantur, quae ad Christum et Ecclesiam pertinerent», De catech. rudibus, c.33 (40, 335). Gregoire le Grand. Moral, in Job, praef., c.2, n.6: «Nee immerito inter Hebraeorum vitas in auctoritatis reverentiam vita justi gentilis adducitur, quia Redemptor noster, sicut ad redemptionem Judaeorum et Gentilium venit, ita se Judaeorum et Gentilium prophetari vocibus voluit; ut per utrumque populum diceretur, qui pro utroque populo quandoque pateretur». Et c.6, n.14: «(Christum) quern electi omnes dum bene vivendo praeeunt, et rebus et vocibus prophetando promiserunt. Nullus etenim Justus fuit, qui non ejus per figuram nuntius exstiterit. Unde et necessz fuit ut etiam beatus Job, qui tanta incarnationis ejus mysteria protulit, eum quern voce diceret ex conversatione signaret» (P.L. 75, 519 et 524). Rupert. De divinis officiis, 1.4, c.4: «Omnium quippe sanctorum a mundi constitutione una fuit salus et exspectatio, Passio Redemptoris; et concordibus eorum dictis praenuntiata, gestisque praefigurata est, ac velut une subjecta soli, diversis licet ex locis eamdem inaginem multa reddunt specularia: sic plures sancti diversis temporibus ac meritis venientes, praecurrentes Salvatorem, unam eamdemque variis figuris ejus praefiguraverunt passionem» (P.L. 170, 89). По святому Фоме Аквинскому, как известно, ни один «неверный» не может быть спасен «absque fide Mediatoris»: 2a, 2ae, q.2, a.7 ad 3m et За, q.68, a.l, ad 1m: «Numquam homines potuerunt salvari, etiam ante Christi adventum, nisi fierent membra Christi... Sed ante adventum Christi, homines Christo incorporabantur per fidem futuri adventus».

692 P.Radbert. In Mat., 1.9, c.20: «Salvator noster... quasi Dominus ac paterfamilias habet vineam, universam scilicet Ecclesiam, quae ab Abel justo usque ad ilium ultimum electum qui in fine mundi venturus est colligitur... Ac per hoc quicumque ab initio mundi salvati sunt, in hac vere quasi palmites in vite manserunt... Omnes una Ecclesia sunt, unaque vinea de vite, quae Christus est, propaginata» (P.L. 120, 674-675).

693 Gregoire. Moralia in Job, praef., c.6, n. 14: «ut simul omnia saecula dicerent quid in redemptione communi saeculorum finis exhiberet» (P.L. 75, 524).

694 Святой Василий. Краткие правила, 62: «Тот, кто стяжает какую-либо благодать Божию лишь ради собственного блага безо всякой пользы для другого, будет осужден за то, что зарыл свой талант» (P.G. 31,1124). Hugues de S.Victor. De cacramentis, 1.2, p.2, c.2: «In corpore sanctae Ecclesiae dona gratiarum distributa sunt, el tamen unusquisque non sibi soli habet, etiam id quod solus habet, etc.» (P.L. 176, 416). Braulion de Saragosse. Epist. 5:» Jubemur per caritatem servire invicem, sicut boni dispensatores multiformis gratiae Dei, etc.c (80, 652 D). - Всякая благодать не вытекает ли в действительности из благодати Христовой и не носит ли ее образ? Однако «Christo data est gratia... inquantum est Caput Ecclesiae, ut scilicet ab Ipso redundaret ad membra», S.Thomas, За, q.48, a.l.

695 P.Charles. La priere apostolique, Xaveriana, декабря 1928 года. M.Ledrus. Nouvelle Revue theol., 1929, p.485. - P.Radbert. In Mat., 1.10, c.22: Каждому присуща его особая роль, «omnes tamen una Ecclesia esse debent. ita ut nemo sit in ea, qui non vocet se et alios ad convivium nuptiarum» (P.L. 120, 745). Jerome. In Ezechielem: «Operatii autem, inquit, qui serviunt in operibus civitatis, erunt ex omnibus tribubus Israel; ut nullus se ab opere civitatis immuneme putet, sed omnes certatim exstruant Ecclesiam» (25, 486 C). Cf. Ezech.. XLVIII, 19.

696 На этом различении настаивал Гуго Сен-Викторский в противоположность тому, которое проводили Августин и Григорий относительно людей, живших во времена древнего Закона (см. выше, гл. 4). De area Noe mystica, с.5 (P.L 176 690).

697 Augustin. De Civitate Dei, 1.21, c.21 et 25 (P.L. 51, 634 et 742; De fide et operibus, c.21-26 (40, 221-228); etc. Cesaire d'Arles, sermon 209 (Morin, p.791-793). Hugues de S.Victor. Adnotationes in Threnos (P.L. 175, 292). - Аналогичное суеверие в Исламе, побежденное благочестивым меньшинством: L.Massignon. La Passion de Al-Hallaj, t.2, p.671-672.

698 Irenee. Adversus Haereses, 4, 36, 4 (P.G. 7, 1093); 4, 13, 3 (1009); 4, 27-28 (1058-1063). Filastre. Haeresis 110 (Boysen, p. 109). Isidore de Seville. Sent., 1.1, c.20, n.3: »Sub Veteri Testamento minoris culpae erant peccata, quita in eo non ipsa veritas, sed umbra veritatis aderatc (P.L. 83, 586), Rathier de Verone (136, 700). Amulon de Lyon (M.G.H., Epistolarum, t.5, p.371). Jean Rigoleuc, s.j., Conduite pour la retraite spirituelle: «И потому если мы получили несравненно больше от его щедрой руки, чем столько народов, то не очевидно ли, что стольким мы Ему и должны, что мы должны отчитаться куда более, чем они?» (OEuvres spirituelles. Hamon, р.413). Ср. Лк 12 47-48.

699 Ambroise. In psalm. 48, n.24 (P., 376). Ср. Откр. 3, 7.

700 L.Massignon. Les trois Prieres d'Abraham, II (1935), p.47.

701 Боссюе, З июля 1695 (Correspondence, t.7, p. 155).

702 Cf. Augustin, sermon 115, n.4: «Communis fuit perditio, communis sit inventio: simul perieramus, simul inveniamur in Christo» (P.L. 38, 657).

703 Durand de Mende. Rationale, 1.1, c.l. n.8 (p.5).

704 Amalaire. De ecclesiasticis officiis, 1.4, c. 10: »Universaliter colligendi sunt ex Asia, et Europa, et Africa? (P.L. 105, 1189). Bede. In Marc. (92, 195-197).

705 Banquet, discours 8. c.5 (tr. Farges, p. 125).

706 Origene. Contra Celsum, 1.4, с.7 (Koetschau, t.l, p.279). Porphyre, fragments 81 et 82. Ambroise. Epist. 18, n.27 (P.L. 16. 429). Chdrysostome. In Rom., horn. 5, n.5 (P.O. 60, 429). Cf. Justin. Ire Apologie. c.46, n.l (Pautigny, p.95).

707 См. суждения императора Кань-Хи, переданные о. Луи ле Контов в Nouveaux Memoires sur ľetat present de la Chine, письмо XI (т.2, 3-е изд., 1697 стр 157-158).

708 Centre les Galileens, fr. 143 et 178 (cf. Porphyre, fr. 34). Cyrille d'Alexandrie. Thesaurus, assert. 31 (P.O. 75, 445). cm. J.Bidez. La vie de 1'empereur Julien, p.308. Такое же основное выражение против веры в воскресение можно найти у философа, ученика Порфирия, которого выводит на сцену Макарий Магнезийский: Aporiticus, 4, 2 (Harnack, T.U., 37, 4, р.72).

709 Cf. Augustin. De Civitate Dei, 1.10, c.32, n.2: «...Nee debuit, nee debebit eo dici: Quare modo? et quare modo? quoniam mittentis consilium non est humane ingenio penetrabile» (P.L. 41, 314).

710 Еф. 3, 1.

711 Adversus Haereses, 4, 38 (P.O. 7, 1105-1109); 4, 11, 2 (1002); 6, 36 (1223-1224), et passim (col. 784, 937, 990, 1011, 1037, 1047, etc.) Текст 38.

712 Принцип, о котором любили напоминать великие богословы Средневековья: Anselme. Cur Deus homo, 1.2, c.18; De casu diaboli, c.12 (P.L. 158, 421-422 et 343). Bonaventure, in Hexaemefon, collatio 11, n.l 1. Thomas d'Aquin. In 2 Sent., d.23, q.1, a.l; Quodl. 9, q.1, a.l; De Potentia, q.1, a.3; etc. - Novatien. De Trinitate, c.6 (P.L. 3, 895-896). Cf. Franco. De gratia Dei, 1.9 (166, 766 B).

713 De virginibus velandis, c.l (P.L. 2, 890).

714 In Exodum, horn. 8, n.l (В., p.218).

715 О Воскресении, Слово 1 (P.G. 46, 609). Духовное существо оказывается в силу своей сотворенности в παραστάσις, из коего вытекает определенное движение, путь: De mortius, 3 (46, 520 С).

716 Du Saint-Esprit, с. 14, n.33 (P.G. 32, 125-127). Chdrysostome. In Gen., h.2 et 3 (53, 29 et 34). Bonaventure. Breviloquium, p.4: «Opus incarnationis erat perfectissimum inter omnia opera divina, et processus debet esse de imperfecto ad perfectum» (ed. de Quarachi, t.5, p.244).

717 Sur la Providence, disc. 10 (P.G. 83, 764-773). Cf. In psalmum 2 (80, 880).

718 Epist. 18, n.27: «Ergo et mundi primaeva nutarunt, ut venerabilis canae fidei sequeretur senectus. Quos hoc movet, reprehendant messem, quia sera fecuditas est; reprehendanl vindemiam, quia in occau anni est; reprehendant olivam, quia postremus Iructus» (P.L. 16. 979-980). Henry de Marcy. IX- peregrinante Civitate Dei. u. 14: «Videns tempus vindemiae advenisse, vestem sibi huic operi congruam adaptavit» (204. 365). Пятидесятница открывает время жатвы Дуа: Исаак Звезды, проповедь 44 (194, 1839). Аналогичную идею и образ можно найти в толковании, приписываемом Петру Пиктавийскому об Учителе Сентенций (Landgraf, dans «Recherches de theol. anc. et medievale. 1937. p. 169-170).

719 Octavius. c.38: «Quid ingrati sumus, quid nobis invidemur, si veritas divinitatis nostri temporis aetate maturuit?» (Martin, p.85). См. также Ипполит, Sur Daniel. 1.14. c.15 (tr. Lefevre. p.290).

720 Sermo 101. n.2 (P.L. 38. 507): Epist ad Galatas expositio. n.29-30 (35. 2126).

721 Другие будут подражать ему, как, скажем, святой Юлиан Толедский: «Fас ergo totos homines quicumque ab Adam usque in praesentem diem fuerunt, quasi unum hominem esse, et in persona unius hominis totius saeculi tibi figuram appone, et per quantas aetates saeculum istud quasi unus homo transient... ratione facillima pervidebis». De comrobatione aetatis sextae. 1.3. n.3 (P.L. 96. 571).

722 Epist. 102. ad Deogratias. q.2 (P.L. 33, 373-376). In psalmum 36 (36. 385). De diversis quaestionibus. q.53. n.l et 4(40. 34 ct 37). De civitate Dei. 1.10, e. 14: 1.12, c.l 3. 14 et 20 (41. 360-362 et 369-372); 1.15, c.l. In psalm. 85. n.5 et 118. sermo 17 (37. 1085 ct 1547). De vera retigione, c.l7. n.33-34; etc. CT. De spiritu et littera. n.27: «dispensatio temporum ordinatissima» (44. 217). Voir J.Wang The angtche. op. laud., c.5. -- Философия истории, содержащаяся в «Граде Божием», как и значение, придаваемое истории во многих других трудах Августина, тем знаменательней, чем менее обусловлено полученной им культурой: «Философская культура блаженного Августина, отмечает А.-И.Марру, недвусмысленно антиисторична» (Saint Augustin et la tin de la culture antique, p.235. note 2). B: De doctrina Christiana, говоря, если можно так выразиться, по школьному об истории, он усматривает в ней почти лишь одну хронологию: 1.2. с.28. п.42-44 (P.L. 34, 55-56).

723 Methode d'Olympe. Banquet, discours 7, c.5 (tr. Farges. p. 109-110). См., однако, Hildebert. Tract, theolog.. c.2: «...de»cognitione fidei quam antique habuerunt, et quomodo aucta sit per legem Moysi et per legem Evangelii... Per legem scriptam caepit crescere cognitio fidei» (P.L. 171. 1071).

724 Irenee. Adversus Haereses. 4. 16. 6 (P.O. 7, 1018). - На суждение Отцов о сравнительной ценности естественного закона и закона Моисеева не раз оказывала влияние полемика с иудеями. Justin. Dialogue avec Tryphon. с. 19-23 (Archambault. t.l, p.84-108). Tertullien. Adversus Judaeos. c.2 (P.L. 2. 601-602). Eusebe. H.E.. 1.1. c.4. n.6-15 (Grapin. t.l, p.47-51). Ambroise. De mysteriis. c.8. n.44: «et antiquiora sunt sacramenta Ecclesiae quam Synagogae, et praestantiora» (P.L. 16. 404). dc sacra-mentis. 1.1. c.4. n.11(16. 420): etc. Эта полемика сводится то к поединку Моисей-Авраам, то, более радикально, к поединку Авраам-Мелхиседек. Авраам рассматривается тогда вслед за 7-й главой Послания к Евреям как родоначальник Левия (cf. Pseudo-Priamasius. In Galat. et in Hebr.: P.L. 68. 592 et 727). Комментарии Послания к Галатам, гл. 3 (Chrysostome. P.O. 61. 651; cf. Pseudo-Chrysostome. In Rom.. 7. P.O. 59. 667-668), и предания, касающегося Мелхиседека, особенно интересны для изучения с этой точки зрения. (По этому поводу: G.Bardy, dans: «Revue biblique», 1926 et 1927; M.Simon, dans: «Revue d'histoire et de philosophic religieuses, 1937). Cf. Altercatio Simonis et Theophili, c.5, n.21 (Harnack, p.28). Filastre. Diversarum haereseon liber, haer. 82 (В., p.72-75). Augustin. De Civitate Dei, 1.16, c.22 (P.L. 41, 500; чин Мелхиседека выше чина Ааронова). Pseudo-Maxime de Turin. Adversus Judeos, c.4: «Ante Abraham omnes sancti incircumcisi fuerunt, et puritate mentis Domino placuerunt, et populum christianum magis ipsi in se monstrarunt...» (Spagnolo-Turner. J. of theol. Studies, t.16, p.299).

725 Ambroise. Epist. 73, n.2: «Certum est non fuisse legem necessariam, quae per Moysen data est. Nam si naturalem legem, quam Deus creator infudit singulorum pectoribus, homines servare potuissent, non fuerat opus ea quae, in tabulis scripta lapideis, implicavit atque innodavit magis humani generis infirmitatem, quam elaqueavit atque absolvit»; cf. n.9 et 10 (P.L. 16, 1251 et 1253).

726 Cassien. Collatio 8, c.24: «Nee evangelicam perfectionem tradi ante legis potuisse custodiam» (Petschenig, p.244). Clement. Stromat., 1.7, c.6, n.47 (St., t.2, p.455); Pedagogue, 1.1, c.6, n.42-43 (St., t.l, p. 115-116). Chrusostome. In Galat., c.3 (P.O. 61, 757); De Chananaea, n.7 (51, 455). Rupert (P.L. 170, 581).

727 Само это превосходство иногда остается в тени: см. Eusebe. Demonstr. evang., 1.4, с.Ю (P.O. 22, 276), ou Filatre. Haeresis 109 (Boysen, p.108-109).

728 Cyrille d'Alexandrie. De adoratione in spiritu et veritate, 1.1 (P.O. 68, 142-143 et 188); Glaphyra in Gen., 1.4 (69, 188).

729 Severe d'Antioche. Homelie 79 (P.O. 20, 299). Origene. In Num., hom. 17, n.l (В., р. 154).

730 Severe d'Antioche. Hom. 63: «...Но понемногу, по мере того, как длилось время, пророки возвещали о тяготах вечного наказания...» (P.O. 4, 31-33). Guibert de Nogent. De incarnatione adversus Judaeos, c.5 (P.L. 156, 519). S.Thomas, la, q.68, a.3: «Moyses rudi populo loquebatur, quorum imbecillitati condescendens, ilia solum eis proposuit, quae manifeste sensui apparent»; et q.61, a.l ad 1m.

731 Pseudo-Chrysostome. Sur le Christ pasteur et brebis (P.O. 52, 829). - Подобные тексты в большом количестве встречаются во всех школах: Justin. Dialogue, c.22-23 (Archambault, t.l, p.97-109). Irenee. Adversus Haereses, 4, 38, 1 (P.O. 7, 1105). Tertullien. Adversus Marcionem, 1.2, c.19 (Kr., p.360-361). Origene. Contra Celsum, 1.1, c.36 (K., t.l, p.87). Eusebe. Demonstration evangelique, 1.1, c.6 (P.O. 22, 49-68). Epiphane. Panarion, haer. 42 (41, 789) et haer. 66 (42, 141). Cyrille d'Alexandrie. Contra Julianum, 1.4(76, 693). Filastre. Haer. 141 (P.L. 12, 1275). Jerome. In Ezech., 1.6, c.20 (25, 194). Augustin. In Jo., tract. 10, n.4 (35, 1468). Rupert. De victoria Verbi Dei (169, 1336-1338 et 1422).

732 Chrysostome. In Mat., hom. 6, n.3 (P.O. 57, 66); In diem natalem Domini, n.3 (49. 355). Cyrille d'Alexandrie. Contra Julianum, 1.9 (76, 973). Jerome, Epist. 73, n.3 (P.L. 22, 678).

733 Severe d'Antioche, horn. «Так, начиная с заповеди Моисея: «Кто прикоснется к мертвому, будет нечист», Давид идет дальше, в глубину, восходя к духу подобных заповедей: «Наипаче омый мя от греха моего, и от греха моего очисти мя... Сердце чисто созижди во мне, Боже...» (P.O. 20, 300-301).

734 Irenee. Adv. Haereses, 3, 11, 8 (P.G. 7, 889-890); 4, 14, 3 (1012 A). Tertullien. Ad uxorem, c.l, n.2 (P.L. 1, 1277). Methode. Banquet, disc. 10, c.2 (tr. Farges, p.176). Victorin de Pettau. In Apocal., 4, 4 (Haussl., p.54). Jerome. In Isaiam: «Hostiae ergo et immolatio vitimarum non principaliter a Deo quaesita sunt; sed ne idolis fierent, et ut de carnalibus victimis quasi per typum et imaginem ad spirituals hostias transiremus» (P.L. 24, 34). Hesychius. In Leviticum, c. 12: «Secundum humanam possibilitatem, homine videlicet tradente, (legem) suscipiunt, ut ad spiritum paulatim ascendatur» (P.G. 93, 922 D).

735 Cf. Filastre. Haer. 110 (138): «Sunt quidam dicentes haeretici: Cur non Deus uno modo semper locutus est, sed diversis modis et linguis humano generi praedicavit? Cum secundum capacitatem hominum videntium atque capientium videre atque audire ita sit locutus et visus hominibus... Quia ergo diversa erat capacitas videndi Dominum, ut bous medicus, sicut infirmitas exigebat, et diversa remedia hominum infirmitatibus conferebat...» (Boysen, p.108-109). Augustin. De sermone Domini in monte, 1.1, c.l, n.2 (P.L. 34, 1231). Theodoret. Grace, afect. curation, s.7 (P.G. 83, 996). Множество мест у Златоуста. - Столь естественное сравнение с врачом, принятое самим Христом, постоянно встречается у Отцов.

736 Chrysostome. In Mat., horn. 56, n.2 (P.G. 58, 551).

737 Augustin. Contra Faustum, 1.20, c.13 (P.L. 42, 379).

738 Augustin. De div. quaest., q.49, q.53 (P.B. 40, 31 et 34-35); De Civitate Dei, 1.15, c.16 et 1.18, c.47 (41, 457-460 et 609-610); Contra Faustum, 1.22, c.30 (42, 420); ibid., c.47 et 48 (428-430); De bono conjugali, c.13 et 15 (40, 383-385); Confessions, 1.3, c.7. n.13 (32, 688-689); De doctrina Christiana, 1.3, n.10, 12 et 18 (34, 69, 70, 72-73).

739 Chrysostome. In Mat., horn. 17, n.5-6 (P.G. 57, 260-262).

740 Chrysostome. In II Cor., horn. 2, n.3 (P.G. 61, 284); discours sur Abraham (50, 743). Greg. Naz., Disc. 32, c.23: παιδαγωγία - τελείωσις (35, 200). Cyrille d'Alexandrie. 15е homelie pascale (77, 729). - Обо всем параграфе см. H.Pinard. Les infiltrations paiennes dans l'ancienne Loi d'apres les Peres de 1'Eglise, dans Recherches de science religieuse, 1919, p.197-221.

741 Discours 31, c.25-27 (P.G. 36, 160-164); disc. 45, c.12-13 (639). Gregoire de Nysse. Discours sur le Saint-Esprit (46, 596-597). Cyrille de Jerusalem. Catechese 16, c.24 (33, 953). Severe d'Antioche, hom. 70: «...He пришло еще время возвестить этим детям веру в единого Бога в трех ипостасях, ибо это вновь привело бы их к мысли о том, что им говорят о трех богах... И что удивительного, повторяю я, коли во времена Моисея, когда люди обладали еще несовершенными понятиями, все, что касалось богословия, возвещалось им весьма потаенным образом, в то время как даже в Новом Завете подобное понятие проступает лишь постепенно по мере премудрого домостроительства?» (P.O. 12, 22 et 30). Anselme d'Havelberg. Dialogues, 1.1, c.2 a 6 (P.L. 188, 1143-1149). При ветхом Законе тайны Воплощения и Страстей оставались непроницаемы: Rupert. De victoria Verbi Dei, 1.3, с.27-28 (169, 1292).

742 Origene. In Jo., 1.1, c.7: «Мы не должны упускать из вида, что пришествие Христа, еще до того, как Он сошел на землю нашу, было постигнуто лишь немногими, более совершенными людьми, уже возросшими, освобожденными от опеки воспитателей и наставников, перед глазами которых открывалась полнота времен, созерцаемая их духом. Таковы были Патриархи и сей великий служитель Моисей и другие Пророки, созерцавшие славу Христову» (Pr., p.l I); t.6, с.4 et 6(p. Ill et 113); In Leviticum, hom. 6, n.3; hom. 13, n.l et 2: «Ante adventum Domini mei Jesu Christi, sol non oriebatur populo Israel, ses lucernae lumine utebatur, etc.» (В., p.364 et 467-468); in Numeros, hom. 5, n.l (В., p.26), etc. Eusebe. H.E., 1.1, c.2, n.21-22: Бог дал древним евреям через пророка Моисея как некой толпе, еще покорной древним обычаям, изображения и символы таинственной субботы, приобщение к обрезанию и другим духовным наставлениям, но еще не ясное постижение загадок, заключенных во всех этих тайнах» (Grapin, t.l, p.25-27). Chrysostome. In II Cor. 4, hom.3, n.9 (P.G. 51, 298). Augustin. Contra Adversarium legis et prophetarum, 1.2, c.7, n.27: «Nee sane omnes in illo populo non intelligebant Christum per illas umbras Testaments Veteris figuratum...» (P.L. 42, 653); De Civitate Dei, 1.10, c.l5 (41, 293). Bede. In Leviticum (91, 333 D); Pseudo-Bede. In psalmum 39 (93, 694 C).

743 Irenee. Adversus Haereses, 4, 20, 8 (P.G. 7, 1037); 1,21,1: «To, что не только пророки, но и многие праведники были заранее извещены Духом о Его приходе и просили в молитвах своих, чтобы и им быть в то время, когда лицом к лицу они могли бы увидеть Господа своего... о том ясно говорит Сам Господь: Многие пророки и цари желали видеть, что вы видите, и не видели, и т.п.» (Перевод с армянского, Bayan-Froidevaux. Revue de 1'Orient chretien, 1933-1934, p.370-371). Origene. In Num., hom. 5, n.l (В., p.26); In Jo., t.6, c.4 et 6 (Pr., p.l 11 et 113); Contra Celsum, 1.1, c.48 (K., t.l, p.98). Filastre. Haer. 81: «Trinitas itaque christianitatis ab origine mundi praedicabatur, et veritas pietatis sine intermissione ubique docebatur» (Boysen, p.72). Lucifer de Calaris. De sancto Athanasio, 1.1, c.41 (Hartel, p. 139); De non parcendo in Deum delinquentibus, c.1-2 (p.210-211). Gregoire. Moralia in Job, 1.29, n.69-70 (P.L. 76, 515-516). Baudouin de Cantorbery. Liber de Sacramento altaris: «In signis coram antiquis justis a Deo mirabiliter factis, mystica significatio secuturae Veritatis inerat, majoribus et perfectioribus manifesta, simplicioribus forte occulta» (204, 712). (Несогласие, более выраженное у святого Бернарда De baptismo, с.3; P.L. 182, 1038-1041). Известно, в частности, какой несравнимой духовной проницательностью христианская традиция, наследуя иудейскому верованию, долгое время наделяла Моисея, сравнивая его зачастую с апостолом Павлом, а иногда и с самим Христом (Cyrille d'Alexandrie. Glaphyra in Exod.; P.G. 69, 593-596). Cf. deja Act., VII, 35-39, 3 discours d'Etienne).

744 См. ниже прим. 19 этой главы - Epiphane. Panarin, 1.1, t.l, с.5 (P.G. 41, 182). Pseudo Athanase (28, 523-530). Filastre. Haer. 81 et 82 (В., p.71-75). Ambrosiaster. Liber quaestionum, c.3, n.4 (Souter, p.23-24); etc. - Упорно отстаивается идея, что Бог даровал Закон как бы вопреки Своей воле, что Он уступил тому, чего в абсолютном смысле Он не желал: Chrysostome. In Isaiam, c.l, n.4 (P.G. 56, 19); Cyrille d'Alexandrie. De adoratione in spiritu (68, 226).

745 Irenee. Adversus Haereses, 4, 36, 4: «Plus dedit, non quod alterius Patris agnitionem ostendit, sed quia majorem donationem paternae gratiae per suum adventum effudit in humanum genus» (P.G. 7, 1093-1094). Et 4, 11, 3: «Plurimum daturum se pollicitus est, secundum mensurationem gratiae suae, sed non secundum commutationem agnitionis» (1002); etc. Ср. святой Лев, слово 76 (P.L. 54, 405).

746 Augustin. Debaptismo, 1.1, c.l6, n.25 (P.L. 43, 123); Depeccatooriginali, c.25-32: «Eodem spiritu fidei ab illis haec futura videbantur quo a nobis facta creduntur...» (44, 399-403); In psalm. 50, n.17: «Tempora variata sum, non fides» (36, 596); In Joannem, tract. 45, n.9: «in ejus fidei societate nobiscum et illi patres...» (35, 1722-1723); Confessions, 1.10, n.67 (32, 808); De Civitate Dei, 1.18, c.47 (41, 609-610); etc. Августин, умевший различать времена, не хотел разделять их, как будто бы все не принадлежали одному и тому же Христу и не следовали бы одному и тому же плану спасения: «Non sicut Pelagius et ejus discipuli tempora dividamus» (44, 400). Fulgence. Ad Monimum, 1.2, c.2-3 (P.L. 65, 180); Epist. 14, n.47: «Una est fides Novi et Veteris Testamenti; haec in antiquis Patribus credebat promissa, qua in nobis jam credit impleta...» (65, 435); De fide, n.4 (65,673-674). Agobard. Adversus Fredegisum, c.21-22: «Quae nos credimus et tenemus praeterita, illi crediderunt ac tenuerunt futura...» (104, 173-174). Remi de Lyon. De tenenda Scripturae veritate, c.14 (121, 1123 D). Odilon de Cluny, sermon 4 (142, 1002). Cf. Pierre Damien и Pseudo-Hugues, о грозди, принесенной из Ханаана двумя людьми, изображающими два народа (145, 1036-1037; 175, 658).

747 Irenee. Adv. Haereses, 4, 14, 2: «assuescens hominem portare spiritum et communionem habere cum Deo» (P.G. 7, 1011). В Demonstration, гл. 46 Ириней говорит даже о своего рода взаимном привыкании: «Слово Божие предваряло таким образом наши обычаи и привыкало к ним» (tr. Barthoulot, P.O. 12, 779). Cf. Tertullien. Adv. Marcionem, 1.2, c.27 (Kr., p.373).

748 Origene. Contra Celsum, 1.3, c.14 (K., t.l, p.213). Cyrille de Jerusalem. Catechese 17, c.34 (P.G. 33, 1108).

749 Irenee. Adv. Haereses, 4, 9, 3 (P.G. 7, 998-999). Origene. In Gen., horn. 12, n.5, о возрастании Исаака: «Исаак был мал в законе, но со временем делается великим... Он вырастает уже в пророках... И когда буква закона будет отрясена как ячменная солома, тогда Исаак станет великим поистине (В., р. 111); In Exodum, horn. 2, n.4 (В., р. 160-161); In Leviticum, horn. 1, n.4 (В., p.286). - He следует, как видим, преувеличивать часто подчеркиваемое расхождение среди Отцов, между сторонниками временного «нисхождения» Божия и сторонниками символизма, расхождение, которое иногда сводили к именам Иринея и Оригена. Для обоих, хотя и в разных соотношениях, Ветхий Завет был одновременно приготовлением и образом. Ср., например, Евсевия Ц.И. 1.1, с.2, п.19-23, et с. 3, п.1-7 (Grapin, t.l, p.24-28 et 31-34). Ср. Тертуллиан, Adv. Marcionem, 1.4, с.21, противопоставлявший реальность Христа «diu infans, vix puer, tarde homo» тому, как представлял его Маркион: «semel grandis, semel totus, statim Christus» (Kr., p.491). Capitula theol. et oeconomica, centur. 1, n.93 (P.G. 90, 1121).

750 Ср. Гезиод. Труды и дни ст. 109-201 о пяти веках мира: золотом, серебряном, бронзовом, героическом, железном; Плиний Старший цитирует Гомера и цитируется Августином De Civitate Dei, 1.15, с.9 (P.L. 41, 448); Платон, Филеб 16; Цицерон. Tusculanes, 1.1, с.12, n.26. Ср. святой Фома, За, q.70, а.2, ad. 1m.

751 Следует читать в контексте отрывка, цитируемого выше, прим. 30. Филастр добавляет: «Languenti saeculo in fine plus contulit medicinae, ut et illorum primorum virtus praepotens monstraretur, et nostri generis periculosa infirmitas nosceretur».

752 Dialogue d'Adamantius, disput. 1, c.9: Бог дал различные законы людям по развитию духа их (Van de Sande, p. 18-21).

753 Banquet, discours 10(Farges, p. 172-186); или святой Ефрем Сирии (In I Reg.; Opera, syriace et latine, t.l, 1737, p.440) et Philoxene de Mabbou (Tractatus de Trinitate et Incarnatione, trad. Vaschalde, p. 166-169). Аналогичная тенденция в Средние века, например, у Исаака Звезды, sermon 9 (P.L. 194, 1719-1720), или у Анри де Марси, Tractatus de peregrinante Civitate Dei, 1.14 (204, 363-365), о следующих друг за другом «книгах» Премудрости и одеяниях Слова. Ср. со свидетелем противоположной тенденции, Rupert. In Reg. 1.1, c.l (P.L. 167, 1059).

754 Augustin. De Civitate Dei, 1.2, c.l8, n.3 (P.L. 41, 64).

755 H.E.,l.l,c.2, n.!6etn.21-23 (Grapin, t.l, p.23 et 25-29). Здесь можно узнать тему, которой вдохновлялся Феодорит.

756 Послание к Диогнету: «Итак, обнаружив прежде бессилие нашего естества к получению жизни, а ныне явив нам Спасителя; могущего спасти и то, что не могло спастись, - тем и другим Бог хотел расположить нас к тому, чтобы мы веровали в Его благость» (Funk, p.406). Аналогичное объяснение, но звучащее менее субъективно - у Григория Нисского, Adversus Apollinarem, c.53 (P.G. 45, 1252) et Discours catechetique, c.29 (M., p. 134-139), где Григорий так формулирует возражение, которому он намеревается отвечать: «Почему бог отложил Свое благодеяние? Почему, когда порок только что возник, Он не перерезал путь его последующему развитию?» Consultaiones Zacchaei et Apollinii, 1.1, c.21 (Morin, p.26-28). Paulin de Nole. Epist. 12, n.3 (P.L. 61, 201). Gregoire. Moralia in Job, 1.12, c.45, n.73 (76, 81). Constantim diacre. Eloge (P.G. 88, 480-481); etc. Ср. Рим. 5, 20.

757 Sermon 154, n.l: «Quid dubitamus ad hoc datam esse Legem, ut inveniret se homo? Quando enim Deus non prohibebat a malo, latebat se homo: vires suas languidas non invenit, nisi quando legem prohibitionis accepit. Invenit ergo se, in malis invenit se. Quo fugit se? Quocumque enim fugerit se, sequitur se. Et quid prodest ei de se invento scientia, quam sauciat conscientia?» (P.L. 38, 833); Sermon 155, n.4 (38, 842-843); Contra adversarium legis et prophetarum, 1.2, c.7, n.24 (42, 652). Hugues de S.Victor. De sacramentis, 1.1, p.8, c.3 et 12 (P.L. 176, 307 et 313-314). Bonaventure. Breviloquium, p.4, c.4 (Quaracchi, p.244). Somme d'Alexandre, 4a, q.10, n.2, a.l. Ср. Рим. 4, 15.

758 См. выше, глава VII, прим. 9. Cf. Rupert. In Joannem, 1.6: Перед тем, как послать Сына Своего, Бог подготовил людей, заставив их на опыте убедиться в тщетности их жертвоприношений. Он пробудил в них «humilitatis voces», Он возбудил в них духовный голод, затем «in plenitudione temporis», Он послал им «Panem vivum et verum, Panem angelorum» (P.L. 169, 467).

759 In Galat., 1.2 (P.L. 8, 1176). Tertullien. Adversus Gnosticos, c.5: «Dominus sustentqto fervore delicti, donee tempore medicina temperetur, paulatim remedia composuit» (2, 133). D.Bar Salibi. Comment, in Evangeliq: «Quemadmodum infanti non ab initio damus cibum carnalem, priusquam pervenerit ad maturitatem, ita, tempore quo pervenit genus nostrum ad perfectionem, venit ad ipsum medicus. Postquam enim supereminuit tota mensura peccatorum et non erat amplius ullum genus malitiae hominum quod patratum non fuerat, tune venit medicus ad redemptionem ejus» (tr. Sedlacek, f.l, p.11-12).

760 Tertullien. De virginibus velandis, c.l (P.L. 2, 890); Adversus Judaeos, c.2: «Нужно ли удивляться, что мудрый наставник постепенно усложняет свои уроки, что после робкого начала он доводит дело до совершенства?» (2, 600).

761 Tertullien. Adversus Marcionem, 1.3, с.2 (Кr., n.378). Marius Victorinus. In Ephes., 1.1 (P.L. 8, 1238). Gregoire d'Elvire. Tract. 3 (Bat.-W., p.23); cf. tract. 9 (p.96). Irenee. Adversus Haereses, 4, 37, 7: «et tandem aliquando maturus fiat homo» (P.G. 7, 1104), также и святой Фома, хотя и не столь выразительно: «Hoc autem non subito, neque a casu, sed ex divina dispositione factum esse, manifestum est, ex hoc quod hoc se facturum Deus multis ante prophetarum praedixit oraculis», Contra Gentes, 1.1, c.6. Слова святого Фомы - те же, что были еще и у Маркиона и Тертулиена.

762 Epist. 138, n.5 (P.L. 33, 627). De moribus Ecclesiae catholicae, 1.1, n.12 (32, 1315-1316). De Civitate Dei, 1.11, c.l8: «...ordinem saeculorum tanquam pulcherrimum carmen ex quibusdam quasi antithetis honestaret» (41, 332). De Trinitate, 1.3, c.11, n.22 (42, 882). Lettre a Jerome (Hilberg, t.3, p.213-214). De sermone Domini in monte, 1.1, c. 1, n.2: «Unus tamen Deus per sanctos Prophetas et famulos suos, secundum ordinatissimam distributionem temporum, dedit minora praecepta populo quern caritate jam liberari convenerat. - Cum autem minora minoribus, majora majoribus dentur, ab eo dantur qui solus novit congruentem suis temporibus generi humano exhibere medicinam» (34, 1231). Clement. Pedagogue, 1.1, c.8 (St., t.l, p.133). Dialogue d'Adamantius (Van de Sande, p.85, 89, 91, 93, 99). Jerome. Epist. 123, n.12 (H., t.3, p.86). Pseudo-Jerome. Epist. 24, c.7 (P.L. 30, 217 C). Isidore de Seville. Sent., 1.1, c.20, n.2: «Admirabilis (Deus), quia manens incommutabilis, quid cuique tempori commodum fuit, magna cum distributione concessit» (83, 586). Bonaventure. Breviloquium, prolog., n.2: «ad modum cujusdam pulcherrimi carminis ordinati...» (Q., t.5, p.204); In I Sent., d.44, a.l, q.3.

763 Quintillien. Institutio oratoria, 1.1, с.Ю. Иларий сравнивает Писание с псалтериумом, совершенным музыкальным инструментом. Augustin. Contra Faustum, 1.22, с.94 (P.L. 42, 463). Isidore de Seville. Quaestiones in Genesim, praefatio (83, 208).

764 Cf. Boyance. Etudes sur le songe de Scipion, p.111-112.

765 Irenee. Adversus Haereses, 2, 25, 1-2 (P.G. 7, 798). Cp. Synesius. De somniis, c.3 (в сборнике переводов марсило Фичино, 1516, fol. 44). Rathier de Verone: «O quam hie abyssus veteris testament! abyssum invocat novi! О quam antiquiora recentioribus concinunt!» (P.L. 136, 746).

766 Gregoire de Nazianze. Discours 31, c.25 (P.G. 36, 160).

767 Grimaldus. Liber sacramentorum (P.L. 121, 898).

768 Ambroise. In psalm. 39, n.5-9 (P., p.216-218).

769 Origene. In Num., horn. 23, n.3: «in vesperam mundi Salvatoris adventum» (В., p.214); etc. Gregoire de Nazianze. Discours 45, c. 16 (P.G. 36, 644). Gregoire le Grand. In evang., hom. 38 (P.L. 76, 1282). Isaac de Ninive. Слово о субботе и Воскресении: Пять тысяч лет допускал Он, чтобы человек терпел свою долю, затем по благости Своей Он Сам пришел к нему в последние времена (Chabot. De S. Is. Nin. vita, 1892, p.137). Paschase Radbert. De corpore et sanguine Domini, c.20 (P.L. 120, 1330). Pierre Damien (145, 900). Bruno de Segni (165, 1079). Innocent III. De sacro altaris mysterio, 1.1, c. 1: «Sexto die perfecit Deus caelum et terram et omnem ornatum eorum, et cum in pienitudine temporis sexta venisset aetate, sexta quoque die, sub hora sexta, genus redemit humanum» (217, 775). Durand de Mende. Rationale, 1.5, c.9 et 1.6, c.13; etc.

770 Isidore de Seville. Quaestiones in Genesim, c.18, n.4 (P.L. 83, 250). Cyprien. Ad Demetr., c.3: «mundus senescens». Augustin. Sermon 81, n.8 (P.L. 38, 504-505) et S. 163, n.4: «Impletum est desiderium senis (Simeon), mundi ipsius senectute vergente; Ipse ad senem hominem venit, qui mundum veterem invenit» (38, 891). Raban Maur. Homelie 53 (110, 247).

771 In Pascha sermo 1: «Пасхальный агнец должен быть заклан не вечером, но с приближением вечера; сие означает, что Христос страдал не в конце мира, но к концу мира» (P.G. 59, 724). Pseudo-Epiphane. Нот. 3 (43, 469). Gaudence. Tract. 8 et 9 (Glueck, p.61 et 76). Firmicus Maternus (Heuten, p. 109). Pseudo-Jerome. In Marc, 14: «Vespera diei, vesperam indicat mundi» (P.L. 30, 631). Paschase Radbert. In Mat., 1.7, c. 16: «Primus adventus ejus bene vesperi comparatur, quia in fine saeculi fuit» (120, 552).

772 Анафора «Апостольского Предания» - Gregoire de Nysse (P.G. 44, 1320). De occursu Domini (46, 1152). Severe d'Antioche. Hom. 58 (P.O. 8, 216). Cyrille d'Alexandrie. In Jo., 1.2 (73,, 228).

773 Pseudo-Augustin. Sermon 167, n.l: «in consummatione saeculorum passus est» (P.L. 39, 2069). Julien de Tolede. De comprobatione aetatis sextae, 1.3, n.14: «ut qui sexto die fecerat hominem, sexta etiam aetate saeculi veniret ad humani generis reparationem» (96, 575). Gilbert. In Cantica. s.4, n.4: «Quo die est homo conditus, eo reparatus» (184, 28 C). Honorius d'Autun. Hexaemeron, c.6 (172, 266). Gamier de Rochefort, sermon 18 (205, 693), etc.

774 Rupert. De divinis officiis, 1.4, c.6, комментарий на псалом 91: «exaltabitur sicut unicornis cornu meum, et senectus mea in misericordia uberi» (P.L. 170, 91 et 92). In Reg., 1.1, c.l (167, 1059).

775 P.Radbert. In Mat., 1.10, c.22: «Tenditur autem tempus nuptiarum ab exordio incarnationis Christi, quousque ipse redeat Christus ut omnia nuptiarum comple antur sacramenta» (P.L. 120, 741). Тексты 38-42.

776 «Радость духовная, по сути (άγαλλίασις) ободряет молодую общину. Эта радость исходит от Духа, от напряжения душ, от уверенности в принадлежности к новому миру и т.д.». L.Cerfaux. La premiere communaute chretienne a Jerusalem, Ephemerides theologicae lovanienses, 1939, p.30. Cf. Clement. Pedagogue, 1.5. c.5, n.20-21.

777 Или, если угодно, другая метафора: Христос пришел собирать жатву косой Евангелия, - Он пришел сеять семя ради грядущей жатвы: Augustin, s. 101, n.2 et 3 (P.L., 38, 507).

778 Мозарабский служебник, Великая Суббота, oratio ad pacem (P.L. 85,474).

779 Clement. Protreptique, c. 114.

780 «Ablato vetustatis errore» (молитва мессы Великого Четверга и богослужения Великой Пятницы). Augustin. Epist. 140, n. 19: cin sorddibus vetustatis - munditiam novitatis» (P.L. 33, 546). Амфилохий, слово на Великую Субботу: ώ καινών καί παραδόξων πραγμάτων (P.G. 39, 89 D). Grimaldus (P.L. 121, 897), многие литургические тексты.

781 Irenee. Adv. Haereses, 4, 34, 1 (P.O. 7, 1083). Ириней добавляет: «Hoc ipsum praedicabatur, quoniam novitas veniet, innovatura et vivificatura hominem». Hesychius. In Leviticum, 1.6 (93, 1086 B). Ambroise. In psalm. 38, n.25: cJam discessit umbra portis et caliginis Judaeorum, dies appropinquavit Ecclesiae» (P., p.203), et in psalm. 39, n.21 (p.226). Pierre Chrysologue, s.86: cJudaicae doctrinae instabat vesper, quia Evangelii imminebat aurora» (P.L. 52, 443). Лучше, чем кто-либо, Августин одухотворяет эту тему старости мира и его обновления Христом, sermon 81, n.8: «Seni Abrahae natus est films, quia erat utique Christus in ipsius mundi senectute venturus. Venit cum omnia veterascerent, et novum te fecit. Res facta, res condita, res peritura jam vergebat in occasum. Necesse erat ut abundaret laboribus: venit ille, et consolari te inter labores, et promittere tibi in sempiternum requiem. Noli adhaerere velle seni mindo, et nolle juvenescere in Christo, qui tibi dicit: Peril mundus, senescit mundus, deficit mundus, laborat anheliti senectutis. Noli timere: renovabitur juventus tua sicut aquilae» (P.L. 38, 504-505).

782 Pseudo-Maxime de Turin (Spagnolo-Turner, p. 167). Origlene. In Exodum, horn. 7, n.8 (В., p.214-215); In Leviticum, horn. 16, n.7 (p.506). Augustin. De Civitate Dei, 1.18, c.31, n.2 (P.L. 41, 588). Grlegoire. In I Reg., 1.2 (79, 81 B-C). Вторая Рождественская месса, запричастная молитва: «Hujus nos, Domine, sacramenti semper novitas natalis instauret, cujus nativitas singularis humanam repulit vetustatem».

783 Clement. Protreptique, c.10, in fine (St., t.l, p.778). Ср. Бергсон. Les deux Sources, p.231: «Внезапный скачок, который был бесповоротны м , не имел ничего случайного».

784 1 Кор. 15, 45.

785 Евр. 9, 26.

786 См. также Gregoire d'Elvire. Tractatus (Origenis) 3 et 9 (Bat.-Wilmart, p.23 et 96). Ambrosiaster. Q. in V. et N.T., q.83 (P.L. 35, 2278). Prudence. S.Symacum, 1.2, v.309 a 334 (60 205-206). Isidore de Sleville. Sententiae, 1.1, c.20 (83, 586); etc. Средние века не вполне отступили от этой традиции; например, Гийом Овернский. De sacr. Euchar., c.2 (Opera, 1674, t.l, p.437). Cf. Guerric. De nativitate Dom., s.4, n.3-4: «Cum enim mundus consenuisset, atque prope interitum esset temporis aetate, subito ad adventum Conditoris sui nova et insperata est virtutis juventute, fideique quodam juvenili calore» (P.L. 186, 41).

787 Eusebe. Praep. evang., 1.14, c.3 (P.O. 21, 1185-1188); H.E., 1.1, c.2, n.l (Grapin, t.l, p.13). Tertullien. Apolog., c.19 (Waltzing, p.42); Adversus Judaeos, c.2 (P.L. 2, 599-602). Liber quaestionum, 1.3, n.4: «Itaque, semper christianismus» (Souter, p.23-24). Cesaire d'Arles. Sermo de comparatione Ecclesiae vel Synagogae (Morin, p.412-416).

788 Cf. L.Vaganay. Porphyr, D.T.C., t.12, col. 2578.

789 Tertullien. Adversus Marcionem, 1.4, c.21 (Kr., p.489).

790 Gregoire de Nysse. In Cant., horn. 13 (P.O. 44, 1048). Paschase Radbert. In Mat., 1.11, c.24: «si jam nobis certissimum esset ad omnes gentes evangelium pervenisse, nee tamen possemus dicere quantum temporis remaneret...» (P.L. 120, 805). Текст Мф. 24, 14 представляет конец как завершение проповеди по всей вселенной, но без перспективы, присущей пророчествам. Ср. Мк. 13, 10.

791 Raban Maur. In Macchab., 1.1, c.4: «Quod qutem septem annes aedificatum est Templum, significat quia per totum hujus saeculi tempus, quod septem diebis evolvitur, sanctae structure Ecclesiae numquam crescere desinit» (P.L. 109, 1162). Raoul de S.Germer. In Levit., 1.17, praef.: «Toto hoc tempore a Christi adventu usque ad reditum, per septiformem Spiritus gratiam construitur Ecclesia, donee in fine temporum consummetur» (M.Bibl. vet. Patrum, t. 17, p.208). Anselme d'Havelberg. Dialogues, 1.1, c.7-10 (P.L. 188, 1150-1156). - Между этими двумя текстами при аналогичности формул бросается в глаза различие точек зрения.

792 Ис. 19, 23-25.

793 Jerome. Epist. 46, n.7 (H., t.l, p.336).

794 Hugues de S.Victor. Adnotationes in Threnos (P.L. 175; 257). Ср. сетования Гийома де Сен-Тьерри, Expositio altera in Cantica, c.3: «Vidi iniquitatem in civitate. Quae est haec civitas? Saeculum. Quae est haec civitas? Ut cum dolore dicam, saeculum saeculare, Ecclesia in saeculo. Plus dicam, et dolens dicam: omnis ordo, omnis habitus religionis, etc.» (P.L. 180, 542). Abbon, sermo 5: «Christianitas, quam nostra quotidie prava destruit vita» (132, 771 A). Gerhoh de Reichersberg. De investigatione Antichristi, 1.1, c.18 (Libelli de lite, t.3, p.325).

795 Tertullien. Apolog., c.l, n.2 (Waltzing, p.l). Et c.7, n.3: «Cum odio sui caepit Veritas; simul apparuit, inimica est» (p.17); cf. De carnis resurrectione, c.3 (Kr., p.29). Выражение Тертуллиана встречается у Августина, который прибегает к нему, чтобы выразить в каком-то смысле главную мысль своего «Града Божия», 1.15, с. 15, n.l: «Civitatis in hoc mundo peregrinantis, et supernam patriam requirentis»; 1.18, c.51, n.l; n.2: «usque in hujus saeculi finem, inter persecutiones mundi et consolationes Dei peregrinando procurrit Ecclesia»; c.52, n.2: «ilia (civitas) quae caelestis peregrinantur in terra» (P.L. 41, 456, 614, 620). Ср. этимологию слова «приход» - «paroisse»; παροκείν = пребывать в чужой стране (P. de Labriolle. Archivum latinitatis medii aevi, 1927).

796 Origene. Contra Celsum, 1.8, c.72 (K., t.2, p.289). Ambroise. In Luc., 1.7, n.193: «Duos populos... ex Israel et ex gentibus in unum resurrectionis tempore congregandos» (P.L. 15, 1751).

797 Lettres de M.l'abbe de Lionne (1700), p.36. Navarette. Tratados historicos, t.2; cf. Pfister. Notices biographiques... (1875); p.88-89. Cf. Ambroise. In psalm. 1, n.50: «gentes omnes in unum Corpus Ecclesiae congregare» (P., p.42).

798 Рим. 8, 25.

799 Ср. Рим. 8, 22. Raoul do S.Germcr. In Le\it., 1.17. c.3: «Quod vero mine addidit. «a quintadecima die mensis. quando congregaveritis omnes fructus terrac vestrae», illud respicit quod superius dictum est, in quintadecima die mensis septimi, Ecclesiae plenitudinem allegoriae intelligcndam. postquam per orbem diffusa. ad dexteram et ad luevani gemes occupavit. congregans de terra fructus quibus caelestem repleat apothecam. et suas messis ubertate praebens eaeio terrisque laetitiam» (p.212).

800 Рим. 8, 18-39. Ср. 1 Тим. 3, 15-16 и комментарий Августина, Epist. 199. с.12. n.50 (P.L. 33. 924).

801 Все учение об оправдании рассматривается апостолом Павлом в социальной перспективе: СТ. Cerfaux. La theologie de I'Eglise suivant saint Paul. p. 183-184.

802 Как известно, блаженный Августин создал уклон в экзегезе Рим. И, 33, воспользовавшись этим текстом для того, чтобы ответить на вопрос: почему Бог не дарует твердости такому-то или такому-то? De correptione et gratia, с.8. n.17 (P.L. 44.926): De peccatorum mentis, 1.1 (44. 125-126). etc. Cf. Fulgence. De veritate praedestinaionis. 1.1, c. 13. n.30 (65, 618): Epist. 17. n.55. Известно, как, в таком понимании, янсенисты должны были пользоваться и злоупотреблять восклицанием апостола Павла: Arnauld. OEuvres, t.16. p.229 et 311-312: 1.18. p.375 ss.: t.28. p.471-472; t.39. p.489 ss. Напротив, Исихий Иерусалимский (Псевдо-Афанасий), например, De titulis psalmorum, in ps. 146. v.l 1: «et sapientiae ejus non est numerus». комментирует этот стих, цитируя Павла: «о altitude!» и добавляет: «ибо, решив со Отцем и Духом Святым предать Себя смерти, Он оживил тех, кто были мертвы» (P.G. 27. 1325 В). Ср. школу Абеляра, In Rom.: «Investigabiles viae... Vias autem appellut ipse effecta, quae viae sum eundi ad Deum. ut Deus cognoscatur» (Landgraff. p. 173).

803 In psalm. 41. n.11: «Vide apostolum. licet in pace tractaret, intendens tamen mysterium Dei. perturbatus exclamat: О altitudo!» (P.L. 9, 907). (В критическом издании Tractatus super psalmos Илария A.Zingerle относит этот трактат к апокрифам: стр. XII). Ср. In psalm. 13. n.l. о религиозном трепете, с коим следует подходить к Слову Божию (Z.. р.78-79): et Hugues de S.Victor. Explanatio in canticum B.Mariae: «Tremor autem beatorum spirituum concussio non est tranquilitalis. sed incessabilis et vivifica intcntio perpetuae contemplationis...» (P.L. 175. 417).

804 Origene. In Rom.. 1.8. n.13: «Блаженный Апостол, размышляя о том, сколь велики богатства благости Божией, и сколь громадно дело Премудрости Божией, проявляемой в отношении разумных существ, и сколь богат Господ в Своем милосердии, и сколь щедр в отношении к тем, кто взывает к Нему, и сколь широк охват Его милости, терпения и долготерпения, охватывая все это мгновенным взглядом очей сердца своего, и воспринимая одновременно эту необъятность, пораженный изумлением и неистовством чувства, он восклицает и т.п.» (P.O. 14. 1200). Часто приводимый отрывок. Его можно найти еще у Haymon. In Rom. (P.L. 117. 467) и у Herve du Bourg-Dieu. In Rom. (181. 760). CT. Melanchton. In Rom. XI (Corpus Reformatorum. Vol. XV.col. 701-702).

Кирилл также восхищается «тайною Премудрости», сокрытой «во Христе»: первый план благости не стал тщетным из-за неверия иудеев, потому что в силу милосердия Божия падение их обуславливает спасение всего мира: In Rom.. 15. 7 (P.O. 74. 856): in Joannem (sur Jean. VI. 33). To же у Феодорита, in Rom.

Θεασάμενος τής Θείας φιλανυρωπίας τήν άβυσσον(82, 181). Et Ambroise. In psalm. 1, n.50: «Ut scias, quia supra meritum nostrum Dei bonitas redundavit, apostolus ait...» (P., p.42); in psalm. 61, n.29 (p.395). Raban Maur. In Rom. (P.L. Ill, 1539).

805 Cp. 11, 33 и 10, 12; Еф. 2, 4. Следует заметить также, что энергичные выражения гл. 9 об ожесточении и камне раздора, как и о «сосудах гнева, готовых к погибели», также обращены к Израилю, который в конце концов будет спасен. Феофилакт, In Rom.: «To, что он называет богатствами, это благость, глубинами которой может он восхищаться, не меряя количества ее...» (P.G. 124, 496). Saint Francois de Sales. Traite de l'amour de Dieu, 1.4, c.7 et 8 (t.l, p.236-244).

806 Huby-Rousselot. Christus, la religion chretienne (1932, p.578).

807 Это то, что в Послании к Ефесянам 3, 10 он назовет «многоразличной Премудростью Божией». Cf. S.Leon. Serrno 62, c.l: «Succumbat ergo humana infirmitas gloriae Dei, et in explicandis operibus misericordiae ejus, imparem se semper inveniat!» (P.L. 54, 349-350).

808 Блаженный Августин. In psqlmum 58, s.2, n.7: «Quomodo enim pariter inventi sunt in iniquitate, ita pariter pervenient ad salutem» (P.L. 36, 711). Ср. святая Екатерина Сиенская, «Диалог»: «Милосердие - моя отличительная черта... Я хочу творить милосердие миру и мистическому телу Святой Церкви!» (Tr. Hurtaud, t.2, p.322 et 323; t.l, p.299).

809 1 Кор. 15, 28; ср. Еф. 1 и Гал. 3, 22. - См. Lagrange. L'Epitre aux Remains, p.217 et 289-290; P.-C.Boylan. St. Paul's epistle to the Remains, p.188-189; Joseph Huby. L'Epitre aux Remains, p.305. Блаженный Августин выражает то же главное упование, когда он говорит, что никогда дьявол не сможет «seducere Ecclesiam»: De civitate Dei, 1.20, c.8, n.l.

810 Фил. 2, 12. Hugues de S.Victor. In epist. ad Rom., q.229: «Nullus alius a (Christo) poterat separare Apostolum; ipse tamen poterat seipsum separare...» (P.L. 176, 488).

811 Рим. 11, 17-24.

812 Stromate 6, c.14 (St., t.2, p.487). Cf. Is., XL, 15. Augustin. In Jo., -tract. 26, n.13: «Putre membrum, quod resecari mereatur» (P.L. 35, 1713). Sainte Catherine de Sienne. Dialogue (Hurtaud, t.l, p. 335).

813 Или, как говорит Послание Иуды: «Люди, отделяющие себя (от единства веры)» (1, 19), духовно исключены из общины. Апостол Павел говорил христианам, что они «укоренены» во Христе (Кол. 2, 7). Однако M.J.Chaine, делающий это сближение, мудро возражает Воленбергу: «Ничто не указывает на то, что апостол Иуда имел здесь в виду мистического Христа». Les Epitres catholiques, р.317-318.

814 Рим. 9, 25-26. Павел подходит к язычникам и к Израилю как к народам, отнюдь не делая из них сумму индивидов (Lagrange, op. cit., р.283-285). См. также Рим. 11, 12, где апостол равным образом говорит о πλήρωμα иудеев в противоположность их ήττημα - Cf. Jerome. In Michaeam: «Tune te totum congregabo, Jacob!» (P.L. 25, 1174 D).

815 Adv. Haereses, 3, 24, 1 (P.G. 7, 967).

816 1, 16, 3: «Все те, кто отделяет себя от Церкви, сами навлекают на себя проклятие» (7, 633). Et 3, 24, 1: «Cujus (Spiritus) non sunt participes omnes qui non currunt ad Ecclesiam, sed semetipsos fraudant a vita, per sententiam malam et operationem pessimam. Effugientes fidem Ecclesiae rejicientes Spiritum» (7, 966-967). Jerome. In Ezech., 1.4, c. 16 (P.L. 25, 124). Augustin (35, 1618). Paschase Radbert. Liber de corpore, c.8 (120, 1286). Etienne de Bauge. Tract, de sacramento altaris, c.13: «Omnia membra hujus corporis, quamdiu sibi cohaerent glutino caritatis, sunt quasi una persona: qui dividuntur ab hac unitate... alieni sunt a Christi regno et Ecclesiae» (172, 1289). Ср. Ин. 15, 6.

817 Augustin. In I Jo., tr. 3, n.4 et 5 (P.L. 35, 1999); In Joannem, tr. 45, n.11 et 12: «Aliquando se ipsae nesciunt, sed pastor novit eas... Quam multae oves foris, quam multi lupi intus!» (35, 1724, 25); in psalm. 106, n.14 (37, 1428): «Quam multi non nostri adhuc quasi foris!» etc.: sermo 354, c.2, n.2: «Multo enim pejoressunt qui intus videntur, et foris sunt» (39, 1564). De baptismo c. donatistas, 1.4, n.2-4 et 1.5, n.27 (43, 155-157 et 193). In Apocalypsin exp., visio 7 (17, 947). P.Radbert. In Mat., 1.8, c.18 (120, 635-637). Pierre Damien, s.72: «Tu ergo, dilectissimi, sancti operis nostri structure permaneat, Spiritus Dei vos in fraternae caritatis compage connectat. Non enim omnes, qui christianum videntur habere vocabulum, pervenire merentur ad Christum; neque omnes qui habent Ecclesiae societatem, ad ecclesiastic! corporis pertinent veraciter unitatem» (144, 910). Arnaud de Bonneval. Meditationes: «Quanti sunt hodie qui dicunt, Nos sumus de dome Christi, nos sumus de domo Ecclesiae! Et sunt de domo Caiphae... Quod Petrus negando, hoc ipsi faciunt affirmando. Sed nisi confitendo foras exeant, et amare fleant, non intrant in Ecclesiam Christi» (189, 1738). Origene. In Mat., 1.16, n.22: В конце времен Христос прогонит группу τών νομιζομένων είναι έν τψ ιερψ τού Θεΰ (Kl., p.664).

818 4, 31, 3 (P.O. 7, 1070). 4, 33, 9: «Ecclesia... saepe debilitata, et statim augens membra, et Integra fiens, quemadmodum et typus ejus, quae fuit illius Lot, salis figmentum» (7, 1078). Cf. Sodoma, c.3 (inter opera Tert., P.L. 3, 1104).

819 Haymon, в толк, на Рим., XI, 25: «Plenitude haec non ad numerum cunctorum pertinet» (P.L. 117, 464).

820 Это то, что Ориген назовет «тайной воскресения всего тела Христова» (In Jo., t.10, n.20; Рг., р.209), а Григорий Нисский - «воскресением всего человека», т.е. «совокупности» человеческого рода, торжеством Христа, передающимся другим членам «в силу неразрывности и единства природы» (Discours catechetique, с.32, n.3 et 4; Meridier, p. 144-146). Учение, выражающееся таким образом, независимо в себе самом от оригеновских взглядов на апокатастис. Оно примыкает к учению Иринея (Adv. Haereses, in fine); и его в основных чертах повторяет и Августин, когда говорит о Christus totus, хотя космические перспективы куда более затушеваны в латинском предании, чем в греческом. Следует же на самом деле вместе с Августином и согласно Евангелию различать мир, цель творения, что должен быть спасен от mundus perditionis, который, как бы он ни был обширен, не повреждает органической целостности первого. «Corporis integritas universis membris constat» (In I Jo., tr. 3, n.4; P.L. 35, 1999); те, кто отрубает себя от этого тела, не были в действительности членами, их следует сравнить с гнилыми соками, от которых тело должно избавиться ради своего здоровья. Мир, сотворенный Богом, для Августина не только служит символом Церкви (Confessions, 1.13, c.13, n.14 et c.34, n.49; P.L. 32, 850 et 866-867): но сама Церковь в своей последней реальности есть весь мир в первом из значений, коим обладает это слово в Писании и в особенности у Иоанна Богослова: она есть мир примиренный: «totus mundus Ecclesia est» (In Jo., tr. 87, n.2 et tr. 111, n. 1 et 5; P.L. 35, 1853, 1926, 1929. Cf. Collatio cum donat. За dies, c.9, n.15, et Ad donatistas post collationem, c.6, n.9; P.L. 43, 632 et 657-658). См. также Pseudo-Epiphane, horn. 2 (P.G. 43, 440). Theophylacte. In Ephes., c.l (124, 1049). Ambroise. In psalm. 36, n.16: «Gloria autem Christi maxima, ut se universorum hominum pectoribus infundat, et omnes revocet ab impietate perfidiae, et gentilitatis affectu, ut sibi facial esse subjectos. Cum autem sibi subjecerit omnia, cum intraverit plenitude gentium et salvus fuerit corpus in Christo: tune erit et ipse subjectus, munus suum Deo Patri offerens, et quasi Princeps omnium sacerdotum, et caelestibus corpus (var.: compos) altaribus, ut sit sacrificium fides omnium» (P.L. 14, 937-944; ed. Petshenig, p.82); In psalm. 40, n.33 (P., p.262); Epist. 35, n.7: «redemptio totius corporis Ecclesiae» (P.L. 16, 1079 B); De Elia et jejunio, c.21, n.80: «Gaudebit creatura mundi, quae nunc cogemiscit et parturit, quia vanitati etiam ilia creatura subjecta est, donee multiplicetur adoptio filiorum, et totius corporis redemptio compleatur...» (14, 726 C).

821 Augustin. In Jo., tr. 106, n.4: «Haec est vis verae divinitatis, ut creaturae rational! jam ratione utenti non omnino ac penitus possit abscondi. Exceptis enim paucis in quibus natura nimis depravata est, universum genus humanum Deum mundi hujus fatetur auctorem» (P.L. 35, 1910).

822 Justin. 2C Apologie, c.8, n. 1 (Pautigny, p. 164).

823 Cf. Ambroise. In psalm. 43, n.88 (P.L. 14, 1131).

824 Augustin. De civitate Dei, 1.6, c.6, n. 1, о богах «quales in hujus mundi elementis humani animi suspicatur infirmatis» (P.L. 41, 182).

825 Origene. In Joannem, t.6, n. 15: «И пусть не воображает никто из вас, что Тот, Кто незримо пронизывает всякого человека или даже весь мир, это кто-то иной, а не Тот, Кто стал человеком, Кого видели на земле, и Кто беседовал с людьми» (P.G. 14, 253 А).

826 Irenee. Adv. Haereses, 4, 12, 1 (P.G. 7, 1004). Tertullien. Adversus Marcionem, 1.5, c.13: «Et evangelium et Christus illius sunt, cujus et lex et natura» (Kr., p.620).

827 P.Charles. La Robe sans couture, 1923, p.151 ss. См. уже Mohler. Nouvelles recherches, заключение (La Symbolique, tr. fr., t.3, p.344).

828 Маркионитский трактат о Судьбе у Clement. Excerpta, n.76. См. Cadiou. La jeunesse d'Origene, p. 138. Или сам Маркион: «Subito films et subito missus et subito Christus» (dans Tertullien. Adversus Marcionem, 1.3, c.2; Kr., p.378). Contra, Hesychius, In psalmum 80 (P.G. 93, 1257 B).

829 Irenee. Adv. Haereses 5, 1, 3, о Слове, «внедряющемся в творение» (P.G. 7, 1122).

830 Irenee. Adv. Haereses, 2, 22, 1 (P.G. 7, 781). Greg. Nyss., Centre Apoilinaire, c.25 (45, 1177). Fulgence. De incarnatione Filii Dei, c.13 (P.L. 65, 581). Bede. In Luc., 1.4 (92, 480).

831 Gregoire. In Ezech., 1.2, h.l, n.4: «Creator etenim noster, quia pro nobis incarnatus est, fructus terrae factus est nobis» (P.L. 76, 938). Hesychius. In Leviticum: «De nostra enim terra... corpus dominicum factum est» (P.G. 93, 79 D).

832 Eusebe. Preparation evangelique, 1.11, c.20 (P.G. 21, 902). Isidore de Peluse, 1.2, epist. 143 (78, 585-589). Theodoret. Graec. affectionum curatio, s.l (76, 824). Cyrille d'Alexandrie. Contre Julien, 1.8 (76, 886 ss). Marius Victorinus. Adv. Arium, c.4 (P.L 8, 1113 ss.). Augustin. Confessions, 1.7, c.9 (32, 740-741); De civitate Dei, 1.10, c.23 et 29 (41, 300 et 307-309); In Jo., tr. 2, n.4 (35, 1390); etc. Cf. Jerome. In Isaiam: «Stoici, qui nostro dogmati in plerisque concordant» (P.L. 24, 147 D); Adversus Jovinianum, 1.2: «congruere nostra cum philosophis».

833 Среди сотни примеров отметим два сравнения Григория Нисского в Жизни Моисея (P.G. 44. 329-337): «внешняя философия» бесплодна, как дочь Фараона: «всегда пребывающая в муках родов и никогда не дающая потомства», «она есть смешение истины с заблуждением, заблуждение же есть крайняя плоть, которую нужно обрезать, чтобы придать философии «древнееврейское благородство». Эти темы встречаются и до Григория (cf. Philon. Allegories des Lois, 1.1, 75-76); Origene. In Genesim, horn. 6, n.2 (В., р.67-68), но у него они служат одеянием учения более точного, чем у его предшественников. «Гораздо менее платоник, чем это обычно считают (J.Danielou. Saint Gregoire de Nysse, le Bulletin Joseph Lotte, январь 1938, стр. 178), он более, чем кто-либо из Отцов, систематически критиковал платонизм, а через платонизм и всякую независимую философию, которая стремится быть тотальной.

834 Baltus. Defense des SS. Peres accusez de Platonisme, 1711; работа, переизданная в 1838 году под названием: Purete du Christianisme. Проблема отношений христианства с философской мыслью вновь рассматривается при исключительно подробном анализе одного примера у R.P.Henry, в его великолепной работе La Vision d'Ostie (1938).

835 Фавст у Августина, C.Faustum, 1.20, c.4 (P.L. 42, 370). См. также разъяснения Августина относительно спорных случаев, указанных Публиколой: epist. 46 et 47 (33, 181-187). Другие примеры приводятся у о. де Лабриолля в Histoire de l'Eglise, t.4, p.587-589.

836 «Mr Milman argues from it, «These things are in in heathenism, therefore they are not Christian»; we, on the contrary, prefer to say, «these things are in Christianity, therefore they are not heathen»... We are not distressed to be told that the doctrine of the they did sing at the Nativity; nor that the vision of a Mediator is in Philo, if in very deed He died for us on Calvary». Milman's Christianity, Trad. Bremond, Newmkan, Le developpment du dogme chretien, p.266. Cf. Gerbert. Coup d'oeil sur la controverse chretienne, p.210-211 (и цитата, которую он приводит из G.Reginaldus. Calvino-turcismus, 1603). Jean Beleth. Rationale divinorum officiorum, c.81 (P.L. 202, 86).

837 L. 2, ind. 4, epist. 64 (P.L. 77, 1187); epist. 76, n.1-2-1215-1216).

838 Отметим, что несторианские миссионеры без видимого ущерба для правоверия умели приспособиться к языку и духу китайцев, выражая основные моменты догмата в понятиях, заимствованных из даосизма и буддизма.

839 E.Duperray. L'Eglise et la civilisation chincise, dans le Bulletin des Missions, 1937, p.251. См. письмо Риччи императору, 28 июня 1601 года (Couvreur. Choix de documents, 1898, p.81-85). В своем Lettre a Mgr. le Due du Maine sur les ceremonies de la Chine, о. Ле Конт так оправдывал своих собратьев: «Они, с одной стороны, хорошо знали, что когда речь идет об обращении всей страны, то ужасным святотатством будет даже любая незначительная ошибка, прокравшаяся за ограду в Церковь Иисуса Христа... В Священном Писании они читали, что Господь не имеет ничего общего с Велиаром. Однако не полагали они справедливым с легкостью предавать проклятию все обычаи империи столь древней и столь мудрой, как Китай, потому что они не соответствуют нашим идеям...» (1700). Об апостолате и миссионерском методе Риччи см. важную работу о. Анри Бернара: Le Рere Matthieu Ricci et la societe chinoise de son temps, 2 vol. (Tientsin, 1937).

840 Nobili. Apologie de 1610 (trad. Dahmen, 1931). Чтобы оправдать свое поведение, миссионер опирался на определения «суеверия», данные блаженным Августином и святым Фомой Аквинским, Па-Пае, q.94, a. 1.

841 Lettre sur la morale de Conficius, стр. 2. И стр. 58: «Если по тому, что высказал Конфуций, можно предположить, что Десять Заповедей не были ему неизвестны, то тем более можно предположить, что ему ведомы были изречения Евангелия, когда ознакомятся с его учением о любви...

842 Быт. 21, 10 и 22.

843 A.Palmieri. D.T.C., t.3, col. 1897-1898. До конца XVII столетия на Западе знали Коран лишь в очень дурном латинском переводе, выполненном переводчиками, набранными в Испании около 1142 года Петром Достопочтенным. В конце XV века Сизнерос предлагает ввести преподавание арабского языка в Алькале, но этот проект не получил развития. Так же и Эрнандо де Талавера, первый архиепископ Гренады, берется за обращение мусульман; он сам, несмотря на свой преклонный возраст, овладевает началами арабского языка. «Я готов отдать один глаз в обмен на знание этого языка, я готов пожертвовать одной из рук, если бы это не помешало мне служить мессу». По крайней мере, он хочет, чтобы его клир владел этим языком. «Об этом усилии мирной евангелизации свидетельствуют для потомства Arte и Vocabulista arabigo брата Педро де Алькала». М.Bataillon. Erasme et l'Espagne, p.21 et 62-63.

844 L. 1, c.2.

845 Homelie 70 (P.O. 12, 29). De I'Evangelisme au Catholicisme par la route des Indes (1921), p.196. В Eclaircissements данных им в 1700 году по поводу его Nouveaux Memoires de la Chine, о. Ле Конт писал: «Если иезуиты потрудились отыскать в истории Китая следы религии, которую исповедовал Ной... то не следует ли скорее благодарить их за это, чем вменять им это в преступление? Апостол Павел не пытался ли извлечь из книг язычников, даже из недр идолопоклонства, лучи света, коими он мог воспользоваться, чтобы рассеять мрак, и святые отцы по его примеру не поступали ли так же?»

846 1732 и 1733. Полный текст первого письма в Revue d'histoire des missions, март 1934.

847 Ко, S.J., Essai sur l'antiquite des Chinois, в Memoires concernant les Chinois, t.l, 1776, p.149-151.

848 Ср., например, два следующих письма. Автор первого - Michel le Tellier, S.J., - написал его на закате нашего великого классического века, второе - Альфреда де Виньи - датировано 30 июня 1847 года.

«Что же? Если столько ученых мужей полагают достойными своих ученых занятий, к примеру, происхождение Ромула или же приход Энея в Италию, или же египетские династии, или же обычаи Спарты и Афин и тысячи подобных древностей, не имеющих иного назначения, кроме заполнения ума сухими и бесплодными познаниями, то сочтем ли мы вещью, недостойной их любознательности, познание гения и обычаев столь прославленного народа, как китайцы, империя которых, самая древняя из известных нам, превосходит как своим великолепием, так и многочисленностью империю древних римлян?» Defense des nouveaux chretiens et des missionnaires de la Chine, du Japon et des Indes, centre deux livres intitul.'es «La morale pratique des Jesuites» et «L'esprit de M.Arnauld», 1687, предисловие.

«...Именно я предложил Алжир или завоевательную цивилизацию в качестве приза поэзии (во Французской Академии). Этот реванш цивилизации, повсюду изгоняющей варвара, представляется мне для сегодняшней истории характерной чертой нашего века... Сознательно или нет, народы европейской расы выступают против варваров, американец теснит синода, русский - кавказца, англичанин - китайца, француз - араба и мавра...

849 Опыт описания основных идей у J.Monchanin. Sante, sagesse, saintete (dans Medecine et Education, p.214-217). Того же автора: L`Inde et la contemplation, dans Dieu Vivant, n.3; L'Hindouisme; le Bulletin des Facultes catholiques de Lyon, декабрь 1946; Islam et Christianisme, Le Bulletin des Missions, 1938, p. 10-23; Islam, dans En Terre d'lslam, 1938, p. 107-123.

850 Cf. Jerome. In Zachariam: «Tune pendentes botros colorabit Sol Justitae» (P.L. 25, 1471 B).

851 Augustin. De Civitate Dei, 1.19, c.17: «Haec ergo caelestis civitas dum peregrinatur in terra, ex omnibus gentibus cives evocat, atque in omnibus linguis peregrinam colligit societetem; non curans quidquid in moribus, legibus; institutisque diversum est, quibus pax terrena vel conquiritur, vel tenetur; nihil eorum rescindens, nee destruens, imo etiam servans ac sequens: quod, licet diversum in diversis nationibus, ad unum tamen eumdemque finem terrenae pacis intenditur, si religionem qua unus summus et verus Deus eolendus docetur, non impedit» (P.L. 41, 646).

852 Prosper. Pro Augustino respons. ad Gall., sententia super 8 (P.L. 51, 172).

853 Newman. Essays, t.l, p.233.

854 Bruno de Solages, в Reponse la l'enquete sur rhumanisme, dans F.Charmot. L'Humain, 1934, p.336-338.

855 M.Blondel. Itineraire philosophique, p.277.

856 Augustin. Contra Faustum, 1.12, c.14 (P.L. 42, 262).

857 Augustin. In psalm. 103, s.3, n.2 (P.L. 37, 1358). Prosper. In psalm. 103 (51, 291). De vocatione omnium gentium, 1.2, c.14 (51, 698-700). Cf. Rupert. De divinis officiis, 1.10, c.17, об излиянии Духа в Пятидесятницу: «Novum signum: significabat enim quod Ecclesia Deum, hactenus notum sibi in sola Judaea, linguis omnium gentium deinceps esser locutura» (P.L. 170, 281). Pseudo-Aug., s.101, n.2 (P.L. 39, 1940). Иероним, In Isaiam, объединяет символы видения Петра в Иоппии и Ноева ковчега (P.L. 24, 148-149).

858 Gregoire d'Elvire, tract. 5 (B.-W., p.48-49). Ср. Быт. 37 и 1 Пет. 4, 10. Raban Maur. De Universe, 1.21, c.15 (P.L. Ill, 570-571).

859 Cyprien. De cath. Eccl. unitate, c.7 (H., p.216).

860 Ср. Иринея у Евсевия, Ц.И., 1.5, c.24, n.13 (Grapin, t.2, p.129).

861 Бенедикт XV, слово на Консистории 10 марта 1919: «Nee solum (Nostri decessores) orientalium mores et instituta, seorsum a latinis, conservanda, sed etiam eorum ritus, nobiles certe ac splendidos, incorrupte et integre retinendos curarunt, quo scilicet Sponsa Christi in vestitu deaurato circumdata varietate suam melius pulcritudinem ostenderet». A.A.S., 1919, p.98. Fulbert de Chartres. Epist. 3: «Nee tamen nos offendit observantiae diversitas, ubi fidei non scinditur unitas. Porro in multis Graecia ab Hispania, ab illis Romana et Gallicana discrepat Ecclesia... Stat enim regina Ecclesia a dextris regis sui in vestitu deaurato circumdata varietate» (P.L. 141, 192 D).

862 Бенедикт XV, Motu proprio 1 мая 1917 года, учреждающее Священную Конгрегацию для восточной Церкви: «...cum vel ex hac re sit manifestum, in Ecclesia Jesu Christi, ut quae non latina sit, non graeca, non slavonica, sed catholica...» A.A.S.. 1917, p.530. Cf. I`Enyclique sur saint Ephrem от 5 октября 1920 года (ibid., 1920, p.466). Откр. 7, 9. См. также энциклику Allatae sum Бенедикта XIV от 25 июля 1755 года, где подробно перечисляется весь ряд документов и фактов, свидетельствующих об отношении Римской Церкви к различным обрядам. Апостольский престол, заключает Папа, всеми силами желает «ut omnes Catholici sint, non ut omnes Latini fiant». Bullarium, t.3, Prati, 1846, p.249-272.

863 Augustin. In psalm. 147, n. 19 (P.L. 37, 1929); In psalm. 44, n.24: «Vestitus reginae hujus quis est? Et pretiosus est, et varius est: sacramenta doctrinae in linguis omnibus varius.- Alia lingua afra alia syra, alia graeca, alia hebraea, alia ilia et ilia... In veste variets sit, scissura non sit... Quaelibet sit varietas linguarum, unum aurum praedicatur: non diversum aurum, sed varietas de auro...» (36, 509).

864 Clement d'Alexandrie. Protreptique, c.11: «Все иные мысли людей скудны и отрывочны, только христианское учение «кафолично» (St., t.l, p.79). Истина, говорит также Климент, разрывается языческими сектами, как Дионис титанами: Логос наполняет жизнью и величием эти отрывки, разрозненные и искаженные, собирая их в единство. Также Иустин, 2-я Апология, глава 10, п. 1-3 (Pautigny, р. 169).

865 Raban Maur. De Universe, 1.22, c.3 (P.L. Ill, 598). Jerome. In Isaiam: «Sed et omnis lingua cunctarum gentium barbararum... in Christi Ecclesiis confitetur Deum» (24, 449 D). Origene. Contra Celsum, 1.8, n.37 (P.L. 11, 1573 B).

866 J.Schlumberger. Sur les frontieres religieuses, 22 (1935). Cf. P.-L.Couchoud. Jesus le dieu fait homme (1937), заключение.

867 Известны, в частности, различные выступления Пия XI против расизма. Ср. Documentation catholique, август 1938 и т.п.

868 Манихеизм часто приводят в качестве примера удавшейся синкретической религии. Это не совсем точно. Ибо, если Мани и прибегал намеренно к некоторому смешению учений, то лишь к выгоде одного из них - персидского дуализма, в глубине оставшегося незатронутым и живучим, к тому же, всё то искусственное, что влилось в новый культ, несомненно объясняет его меньший успех. «Манихеизм, отмечает H.Lietzmann, не был способен к развитию; он мумифицировал себя и просуществовал тысячу лет на обочине всеобщей истории, сохранив свою форму, но утратив свой дух» (Histoire de 1'Eglise ancienne, tr. fr., t.2 (1937), р.279). См. A.Christensen. L'lran sous les Sassanides, гл. 4: Пророк Мани и его религия.

869 Деян. 15, 28: «Ибо угодно Святому Духу и нам не возлагать на вас никакого бремени более, кроме сего необходимого».

870 1 Кор. 1, 17; 5, 7; 9, 12 и 19-22. Гал. 1, 10,-11; 2, 11-21. Raban Maur. Hom. 36 (P.L. 110, 213-214). ПРИМЕЧАНИЯ К

871 Marc-Furele, 3" ed., p. 626. Уже в заключении своей книги «Апостол Павел», Ренан говорил о «том духе тайного комитета», который он усматривал в первых христианских общинах, добавляя, к тому же, с присущим ему недостатком серьезности, что, мол, «именно он явился несокрушимой силой этих Церквей и сделал их плодоносными семенами будущего» (р. 563). - См., напротив, J.Zeiller. Le Royaume de Dieu et l'unite terrestre aux premieres temps du christianisme, dans Revue apologetique, t.64 (1937), p.534-535.

872 Марк Аврелий вышел первым изданием в 1881 году, Дидахе было обнаружено в 1883. - Ср. H.Delacroix. La Religion et la Foi (1922), p. 99, желающего резюмировать католическое учение: «В истории мира, в конкретный ее момент, сверхъестественное внедрилось в природу...»

873 Cerfaux. La theologie de 1'Eglise suivant saint Paul. p. 147, отмечает: «Христианство было для Павла не видом посвящения в мистический обряд, но призывом ко всему человечеству. Если верно то, что Крещение или Тайная Вечеря могут быть сравнимы с посвящениями, то лишь с оговоркой, что речь идет о посвящении нового народа, который должен объять собою все человечество».

874 Мф. 28, 19 и Мк. 13, 10: «И во всех народах прежде должно быть проповедано Евангелие».

875 Деян. 2, 5: присутствуют при чуде Пятидесятницы «Иудеи, люди набожные, из всякого народа под небесами». А также упоминание у Лк. 10, 1 семидесяти учеников - по числу народов в иудейской традиции.

876 Откр. 7, 9; ср. 21, 24-26; 22, 17.

877 «Dominus universae carnis... omnis spiritus creator et visitator, qui multiplicas gentes super terram... Oramus te, Domine... errantes a populo tuo convene, ...ut sciant gentes quoniam tu es Deus solus...», c.59 (латинский перевод, изданный о. Мореном, стр. 55).

878 Это явление было неоднократно констатировано и навлекло на себя суровые осуждения. Так, dom Capelle, говоря о догмате Церкви, Супруге и мистическом Теле: «Индивидуализм понемногу разъел сознание этого догмата... Нужно овладеть им заново». Cours et conferences des semaines liturgiques, t.9, 1931, p.17.

879 Mersch, op. laud., t.2, p. 1 58-161 ; cf. p.298-299. Dom Rousseau, dans Irenikon, 1933, p.16-17.

880 Указания в этой связи у G.Fessard. Theologie et Histoire: Dieu Vivant, n.8, в особенности стр. 58-65.

881 Впрочем, о. Мерш отмечает (стр. 159), что «в особенности во вторую схластическую эпоху, в XVI веке» старое римское право беспардонно проникало в богословие. Среди наиболее убедительных примеров следует указать на богословие Байюса.

882 Quelques reflexions sur le materialisme dialectique, dans Unitas, декабрь 1935, стр. 12.

883 Например, для евхаристической доктрины см. G.Gasque, в Eucharistia, р.433-434.

884 Origene. In Num., horn. 9, n. 1 (В., р.55). Augustin. De Genesi contra Manichaeos, 1.1, n.2 (P.L. 34, 172-173); In psalm. 54, n.22 (36, 643); De Civitate Dei, 1.16, c.2, n.l (41, 477). Guillaume de Saint-Thierry. De Sacramento altaris, c. 11 (180, 359-361). S. Thomas. Contra errores graecorum, preface; etc.

885 Augustin. De dono perseverantiae, c.7, n.l5 et c.23, n.63 (P.L. 45, 1082 et 1031).

886 M.Lepin. L'Edee du Sacrifice de la Messe, 2-я часть, От Тридентского Собора до наших дней. Другой знаменитый пример - исповедание символа евхаристической веры, составленное кардиналом Гумбертом, который должен был подписать Беренгар на Римском Соборе 1059 года. См. также странное замечание С.Тревисанаты на Ватиканском Соборе: не следует больше говорить о «corpus Christi mysticum», ибо янсенисты воспользовались им для того, чтобы насаждать свои заблуждения (Mansi, t.51, col. 761).

887 После работы учителей, защищавших «крепостные стены Иерусалима» о. Греа по праву счел, что пришла пора показать сам Иерусалим: De 1'Eglise et de sa divine constitution, p.IX.

888 Gerbet. Coup d'oeuil sur la controvers chretienne (1832), p. 156: «В обычном ходе вещей Церковь определяет те или иные моменты веры лишь в связи с ересями, подрывающими одна за другой различные части символа».

889 Acta et decreta sacr. concil. recent, collectio lacensis, t.7, col. 1611-1612. В этом языке чувствуется какая-то чрезмерность. См., однако, ibid, col. 84, 397 et 921, аналогичные заявления многих Отцов Собора (Gasser, ev. de Brixen; Simor, archev. d'Eztergom; deschamps, archev. de Malines). S.Thomas, Па, Пае, q.1, a.9, ad. 2m; a.10, c. et ad. 1m.

890 L. de Grandmaison. Jesus-Christ, t.2, p.216-217. Mgr. Batiffol. Bulletin de litterature ecclesiastique, 1906, p. 176. Dom Anselme Stolz. «Nouveaux» dogmes, dans Irenikon, 1936. M-D.Chenu. Revue des sciences philosophiques et theologiques, 1935. p.706. Cf. Kleutgen. Die Theologie der Vorzeit, 1.1, p.98 (cite par Stolz, p. 150); J. de Tonquedec. dans Guy-Grand. La renaissance religieuse, p. 147.

891 Cateches 16, c.5 (P.G. 33. 924).

892 Peguy. L'Argent (OEuvres completes, p.395).

893 Cf. Deux augustiniens fourvoyes; Baius et Jansenius, Recherches de science religieuse, октябрь и декабрь 1931.

894 История апологетики дает нам не один пример этой парадоксальной ситуации, начиная с жалобы Журналистов из Треву относительно «уловки деистов», не желающих «даже проверить, существует ли божественная религия» (L'Esprii des Journalistes de Tr 1 voux, t. 4, 1771, p.240), вплоть до усилий кардинала Пия и его известных синодальных Инструкций, направленных на преодоление того же отказа, который противопоставлял ему «философизм» его современников: усилия поистине драматические, обреченные с самого начала на провал в силу его собственного богословия (OEuvres, t.2, 3 et 5). Именно это должен был вскоре отметить кардинал Дешан (La question religieuse, OEuvrs, t.3, p. 189). Cf. Surnaturel (1946), p. 174-175.

895 Можно было издать под этим наименованием: «Самый древний трактат о Церкви» De regimine christiano Жака де Витерба, который был написан в 1301 году по случаю конфликта Бонифация VIII и Филиппа Красивого (ed. Arquilliere, 1925).

896 S.Tromp, S.J., Corpus Christi quod est Ecclesia, I, p. 15: «Nullus quoque fere tractatus existit, qui tantopere lege actionis et reactionis subiitinfluxux «adversariorum».

897 Liber qui appellatur Dominus vobiscum, c.5 et 10 (P.L. 145, 235 et 239). - Текст 48.

898 Sermo 72, in Dedicatione Ecclesiae (P.L. 144, 909). Prosper. In psalm. 148: «Tota enim in christo Ecclesia unum corpus est, et quod recte agit quaelibet portio, tota sibi vindicat plenitude» (P.L. 51, 423). Ср. Гал. 6, 10.

899 P.Rousselot et L. de Grandmaison, dans Christus. La religion chretienne, нов. изд. (1932), p. 338 a 342.

900 Pierre Charles. La Robe sans couture, p. 11.

901 Начиная с IV века, catholicus равнозначно в определенных случаях правоверному, в противоположность ереси. Однако это слово не теряет своего основного смысла. Когда блаженный Августин, например, говорит о «vera catholica membra Christi», «catholicus» уже равнозначно правоверному, но это слово употребляется только как эпитет, что в контексте сохраняет свою связь со смыслом «универсальный»: De Civitate Dei, 1.18, с.51, n.l; cf. c.50 (P.L. 41, 612 et 613). Весьма четкое различение у Флоруса, Expositio missae, c.48, n.3, где два слова объясняются одно за другим (Due, p. 124). Также письмо папы Захарии от 1 мая 748 года: «ortodoxae professionis et catholicae unitatis» (M.G.H., Concilia, t.2, p.48).

902 De divinis officiis, 1.10, c.l (P.L. 170, 263).

903 Irenee. Adversus Haereses. 3, 24, 1 (P.O. 7, 966).

904 Ibid.

905 De baptismo. 1.4, c. 1, n. 1: «Haec est una quae tenet et possidet omnem sui sponsi et domini potestatem» (P.L. 43, 155). Cf. Cardinal Cerejevia речь от 18 ноября 1938: «Церковь - это не только великолепная организация, она есть прежде всего мистический сосуд, который содержит «дар Божий», она есть носительница Христа... Стремиться к Церкви, лишенной ее сокровища... опирающейся исключительно на по-человечески мудрое равновесие ее организации или ее управления, значит дехритианизировать саму Церковь, отрицать Искупление, способствовать современному обмирщению (Documentation catholique, t.39, p. 1503).

906 См.: M.Goguel. L'Eucharislie des origines a Justin martyr (1910) ou H.Lietxmann. Messe und Herrenmahl (1926). М.Гогель с тех пор вернулся к концепции, весьма близкой к концепциям католических историков: Le role de I`Apotre dans la constitution des sacrements chretiens. dans: la Revue de 1'histoire des religions. 1938. t.l. p.171-174. Об этом вопросе см. этюд отца de Montcheuil. L'Eucharistie dans le Nouveau Testament, dans Melanges theologiques (1946).

907 «Sicut a majoribus traditum est». сказал, например, Григорий Бергамский, целиком сознавая капитальную важность этой доктрины: Tractatus de veritate corporis Christi. c.r8 (Hiirter, p.78).

908 «Собор возгласит, что Евхаристия есть символ также и мистического тела. Ныне же из опасения двусмыслия больше не прибегают к этому языку»: Р.Ваtiffol. L'Eucharistie, p.243. Сам монс. Батиффоль довольно любопытно объясняет учение блаженного Августина как наследие «африканской традиции».

909 Paschase Radbert. De corpore et sanguine Domini, с.10(P.L. 120. 1304 et 1306). Durand de Troarn. Lanfranc. Guitmond d'Aversa: См. выше гл. III. прим. 55. - Предание лишь возобновляется. Теория res sacramenti встречает благосклонный прием: в одном выпуске La Vie spirituelle. август 1937 года она вспоминается и используется дважды о. Вонье и о. Роге.

910 Кирилл Александрийский, In Jo.. 11. 11: «Благословляя тех, кто видят в Нем средство мистического общения с единым телом, так делает Он их одним телом в Себе и с Собою» (P.G. 74. 560). Hilaire. Sur la Trinite, 1.7 (ниже текст 20). Augustin. Sermo Denis 3. n.3: «Ne dissolvamini, manducate vinculum vestrum» (P.L. 46. 828). Paschase Radbert. Lettre a Frudegard, appendice: «Quod si vere Deux homo est. ut credimus. vera et in nobis per hoc praestatur unitas. et in corpore Christi vera adoptio» (120. 1361 C). Fulbert de Chartres. Epist. 5 (141. 202 B). Alger de Liege. De sacramentis. 1.1. c.3 (180. 747-748 et 751).

911 E.Masure. Semaine sociale de Nice (1934). p.230-231.

912 См. этюды о Мелере RR. PP. Cougar et Rouzet. o.p.. dans: Irenikon, 1935: et Pierre Chaillet. S.. J.. L'Esprit du Cdhristianisme el du Catholicisme. dans: Revue des Sc. philos. et theol., 1937.

913 Французская публика знает по крайней мере имя Карла Адама, благодаря нескольким переводам. - Известно, что экклезиология обязана также трудам и учению о. Пьера Шарля. См., в частности, La Robe sans couture. Museum Lessianum. 1923. и такие статьи, как Le pouvoir absolu dand 1'Eglisc. ou Christi Vi-carius, Nouvelle Revue theologique. 1925 et 1929, о сладости и гордости католического повиновения.

914 Marcel Legaut. La condition chretienne. p. 19: «Когда Ты приходишь, Господь... сокрытый в неимоверном брожении этого поколения, что даст миру новое вино, немногие из христиан способны узнать Тебя, ибо немногие и ждут Тебя. Большинство, увы, не помышляет о Церкви иначе, кроме как о великолепной и вневременной неподвижности. Эта уверенность служит для них пристанищем против всех тревог, но также и препятствием для любых встреч с Тобою...»

915 Эту опасность может предотвратить анализ M.L.Cerfaux в книге La theologie de I'Eglise suivant saint Paul, не уменьшая, как опасаются некоторые, силы павловского мистицизма. То, что мы пытались показать в La vie spirituelle от 1 мая 1943 года, стр. 470-483: L'Eglise dans saint Paul. В письме от 18 января 1943 года монс. Гребер, архиепископ Фрайбурга-ин-Брайсгау, выразил свое беспокойство по этому поводу: ср. Dom Lialine. Une etape en ecclesiologie, l'encyclique Mystici Corporis, Irenikon, 1946, p.151. (Сама энциклика разрабатывает этот вопрос.) Недавно о. Луи Буйе вновь коснулся подобной опасности, может быть, с несколько чрезмерной суровостью, но с праведной заботой о доктринальной четкости: «Что сказать о спекуляциях, не имеющих опоры ни в Писании, ни в Отцах, когда Тело мистическое вместо того, чтобы обозначить как σώμα Χρίστού у апостола Павла саму видимую Церковь, продолженную и раскрытую незримой реальностью, которая от нее неотделима, становится реальностью непонятно какой, что вначале различается с Церковью видимой, затем отделяется от нее, а затем и противопоставляется ей?..» Catholicisme et OEcumenisme, La Vie intellectuelle de juin 1945, p.23.

916 «Христианская религия, - сказал Сен-Сиран в один своих вдохновенных дней, - заключается в неких противоречиях, примиряемых благодатью». Considerations sur les dimanches et fetes, 1.1, p.227. Всякое высказывание, - пишет о. Симонен, - чтобы служить выражению подлинного развития, должно объединять и сохранять в одной формуле внешне антиномические элементы вероучения». «Implicite» et «explicite» dans le developpement du dogme, Angelicum, 1937, p. 144. Ср. Паскаль: «Заблуждение их заключается не в том, что они следуют лжи, а в том, что они не следуют иной истине». Saint Augustin. De gratia Christi n 52 (P.L. 44, 383).

917 P.Teilhard de Chardin. La Crise presente, reflexions dun naturaliste, dans les Etudes, 20 октября 1937, стр. 152-153. А также: «Явления слияния и распада в Природе служат знаком возвращения к распылению в однородном. Союз, подлинный союз, обращенный к высокому, содействует в духе достижению свойственного им совершенства теми элементами, которыми он владеет».

918 О самой Троице можно сказать то, что Фресейский Собор сказал о крещении: «sociale bonum et individuum sacramentum», ибо тот же Собор добавляет: «sacramentum igitur sanctae Trinitatis» (M,G.H., Concilia, t.2, p. 183).

919 Gregoire de Nazianze. Discours 21, c.2 (P.O. 35, 1084). Gregoire d'Elvire. De fide orthodoxa contra Arianos (трактат, долго приписываемый Григорию Назианзину), пролог: «Quia unius Dei vocabulum diximus, personas negasse putamur... Non enim nos secundum corporum conditionem divisionem in Deo facimus; sed secundum divinae naturae potentiam, quae in materia non est, et nomimum personas vere constare credimus, et unitatem divinitatis esse testamur» (P.L. 20, 32-33).

920 Maxime. Quaestiones ad Thalassium, q.2 (P.G. 90, 272); Ambiguorum liber (91, 1188-1189); De div. nomin., c.5 et 13 (4, 321 et 409).

921 P.Teilhard de Chardin, loc. cit., Текст 50.

922 Pascal. Pensees, Br., fr. 483. Fr. 474: «...тело, полное мыслящих членов...»

923 De cognitione baptismi. c.96 (P.L. 96, 147). Arnauld de Bonneval. In psalm. 132, horn. 1, о словах «habitare fratres in unum» (189, 1570-1571). Ratramme. De eo quod Christus ex virgine natus est: «si unius Spiritu foedere in unius caritatis compage solidamur» (121, 81 C).

924 «Личность не может быть ни разновидностью, ни возвышением индивида»: Gabriel Marcel. Acte et Personne, см. les Recherches philosophiques, t.4 (1934-1935), p. 160.

925 Платон. Тимей, 456. V.Poucel. Plaidoyer pour le corps, p.37.

926 Augustin. De diversis quaestionibus, q.68, n.6 (P.L. 40, 73). De vera religione, c.7, n.13: вписано во всякое творение «совершенное установление его предназначения», в том состоявшего, чтобы «ни в чем не отступать от всеобщего порядка» (34, 128).

927 Григорий Нисский. Против Евномия, 1, 3: «Когда ты говоришь, что было время, когда Сына не было, то тем самым ты разрушаешь всякое благо в Отце...» (P.G. 45, 593-596). Athanase (26, 596). Tertullien. Adversus Praxeam (Kr., p.234, etc.). Hilaire. De Trinitate, 1.1, n.17 (P.L. 10, 37); 1.4, n.17 (111); 1.6, n.19 (171); 1.8, n.2 (238); 1.9, n.52: «Nee solitarius Deus est... Hoc Ecclesia intelligit, hoc Synagoga non credit, hoc philosophia non sapit» (275); «non ad solitarium Deum proficere, ses as unitatem...» (280 A). Ambroise. De fide (P.L. 16, 658 D). Maxime (P.O. 90, 596). Severe d'Antioche. Contra impium grammaticum (Lebon, p.56). Pierre Chrysologue, sermon 57: «Ad unum vivum, verum, solum, sed non solitarium Deum vos pervenisse gaudete» (P.L. 52, 358); sermon 60 (366); sermon 132: «Christus non pro uno nee ad unum, sed ad omnes et pro omnibus venit, ut redintegraret omnes in unum... quia Deo non singlaritas est accepta, sed unitas» (563). Arnauld de Bonneval. Hexaemeron: «Neque solitidinem neque paupertatem ante mundi constituionem suspiceris in illo, neque arbitreris ex subjectione vel obsequio conditorum potentati ejus vel gloriae aliquid accrevisse. Numquam est sola Trinitas, numquam egens divinitas...» (189, 1515). Hugues d'Amiens. Dialogues (192, 1145 B). Gilbert. In Cantic., sermo 5, n.2-3: следует равным образом избегать применения к Богу понятий «numerositas» и «singularitas» (184, 33). - Таков итог давней традиции рассуждений об «иудейской скудости», поставленной симметрично политеистскому заблуждению. Gregoire de Nysse. Discours catechetique, c.3 (Meridier, p.18-21); ou Gregoire de Nazianze, discours 20, c.6 (P.G. 35, 1072) et discours 45, c.4 (36, 628-629). У Афанасия 1-е письмо Серапиону (Lebon, р.134). См. святого Фому la, q.31, a.2, et а. 3, ad. 1m.

928 Richard de Saint-Victor. De Trinitate, 1.3, c.2 (P.L. 196, 916-917). Gregoire le Grand. In evangelia, hom. 17, n.l (76, 1139). De spiritu et anima, c.39 (40, 809). Augustin. De Trinitate, 1.8, c.7 et 8 (42, 956-959). - G.Salet. Le Mystere de la Charite divine, dans Recherches de science religieuse, 1938, p.5-30; воспроизводит с дополнениями в Le Christ notre Vie, нов. изд. ed. Casterman, 1945); et La Sainte Trinite. Mystere d'Amour, dans Richesse du dogme chretien.

929 «Trinitas creatrix», «Trinitas fabricatrix»: Cl Mamert. De statu animae, praef. (ed. Engelbrecht, p.20; Rupert (P.L. 167, 206 C, 229 D, 242 A...); Geroh. In psalm. (P.L. 193, 629); Magnus de Sens (P.L. 102, 981 C); Isaac de 1'Etolle (194,1772 C); Bonavaenture. Breviloquium, p.2, c.12, n.l (Quar., t.5, p.230); etc.

930 Св. Августин, комментирующий слова: «Mea doctrina non est mea» In Joannem, tract. 29, n.3 (P.L. 35, 1629). J.Monchann. De la solitude a Dieu, dans Medecine et Adolescence, p.299-300.

931 J.Maritain. Humanisme integral, p.17.

932 M.Blondel. Les equivoques du «personnalisme», dans Politique, mars 1934; L'Etre et les etres (1936), passim, specialement pp. 195 ss., 274, 316-317, 332...; L'Action, t.2 (1937), p.483-484. Cf. H. de Tourville. Lumiere et Vie (1924), pp.66-67. - Мы можем лишь указать на недавнюю книгу G.Madinier. Conscience et Amour, essai sur le «nous» (Alcan, 1938), где проводится более глубокий, чем когда-либо до сих пор, анализ общины личностей в ее сущности. См. также J.Vialatoux. Valeur spirituelle et valeur sociale, dans la Chronique sociale de France, 1942, p.36-49. Cf. Miguel de Unamuno. Le sentiment tragique de la vie, tr. fr., p. 109.

933 Проницательные замечания Жана Лакруа Individualite et Personnalite, в Le Van, февраль 1930.

934 «Nulla interjecta natura», «nulla interposita creatura», «nulla interposia substantia», «nihil cadit medium», etc.: nombreux passages. - Capitula theologica et oeconomica, centur. 1, c.11 (P.G. 90, 1088). Herve du Bourg-Dieu. In I Cor.: «Tam potens vero est haec humana mens, quae est imago Dei, ut ei cujus imago est valeat inhaerere, quoniam sic ordinata est naturarum ordine, non locorum, ut supra illam non sit nisi ille» (P.L. 181, 871 B). Bonaventure. De donis Spiritus, collatio 8, n.15 (Q., t.5, p.497).

935 Пусть сравнят Небесную иерархию Псевдо-Дионисия с тем местом у Августина, где он объясняет ту роль, которую ангел может играть в просвещении человека: In psalm. 118, s.l 8, n.4(P.L. 37, 1553). Попытка примирения у Бонавентуры In Hexaemeron, collatio 3, n.32 (Q., t.5, p.348); Sent. 2, d.10, a.2, q.2 (t.2, p.264-267).

936 Augustin. De bono conjugali, c.l.

937 I Пет, 2; Откр. 21. Origene. In Jesu Nave, h.9, n.l et h.26, n.3 (В., p.346 et 463). Cyr. Alex., In Is. 1.5, t.2 (P.G. 70, 1209-1212). Hilaire. In psalm. 118, koph. b.12, et in psalm. 128, n.9 (Zing., p.529 et 643). Marius Victorinus. In Ephes., 1.1 (P.L. 8, 1260). In Apocal. expositio (17, 790, 900, 937). Augustin. De Civitate Dei, 1.18, c.45, n.l (41, 606). Bede. In I Petr. (93, 48-49). Missel de Bobbio (Lowe, p. 14). H. de Folieto. De claustro animae, 1.4, c.20 ss. (176, 1159 ss.). Speculum Ecclesiae, c.l (177, 335-338); et.

938 Ерм. Подобие 9, 13 (Lelong, p.258-263). Raoul de S.Germier. In Levit., 1.10, c.3 (M.Bibl. vet. Pair., t.17, p.149).

939 In Jo., t.10, c.39-41 (Pr., p.215-219); In Mat., t.16, n.3 et 21 (К.1., p.468-469 et 546).

940 Augustin, sermon 362, n.8: «...Jerusalem ilia nostra peregrina in caelo aedificatur. Ideo praecessit fundamentum Christus in caelum. Ibi enim fundamentum nostrum est et caput Ecclesiae: nam et fundamentum dicitur et caput, et revera ita est. Quia et caput aedificii fundamentum est: non enim caput est quod finitur, sed unde incipit sursum versus...» (P.L. 39, 1615); cf. In psalmum 86: «Fundamenta ejus in montibus sanctis. Fundamenta, Apostoli et Prophetae». Jerome. In Zachar., 1.2, c.10 (25, 1488). Pseudo-Bede. In psalmum 86 (93,945). Sacramentaire leonien: «Qui in montibus sanctis caelestis Hierusalem fundamenta posuisti» (55, 57). Cf. G. de Jerphanion. Contribution a 1'histoire du «sacramentaire leonien», son influence sur un monument de Ravenne, в La Voix de Monunents, nouvelle serie (1938), p.35-37.

941 Можно отметить, что для определения отношений между Церковью как мистическим Телом и каждым из ее членов, употребляются те же выражения, что и для указания отношений между Природой и Лицами Божиими. Ср. Петр Дамиани: «Ecclesia in singulis tota» (P.L. 145, 235) et Brono de Segni. Sent., 1.4, c.2: «Quia enim una Dei substatia in singulis personis est, divisa quodammodo esse videtur, sed quia tota in singulis est, indivisa esse probatur» (165, 977).

942 G.Fessard. Pax Nostra (1939), p.39-40. Аналогичные констатации относительно плана истории у Henri De Man. L'ldee socialiste, p.107-108; O.Karres. Le sentiment religieux dans I'humanite et le christianisme, tr. fr., p.232-234; H.-D.Simonin, o.p., Vie spirituelle et culture historique, dans La Vie spirituelle, avril 1937, p. (2-3) et (11). Cf. P.Lachieze-Rev. Les idees morales, sociales et politiques de Platon (1938), заключение. См. текст 50.

943 Абеляр, слово 18, на Пятидесятницу: «Non solum (Apostoli) de intelligence interioris verbi, verum etiam de pronuntiatione soni hodie sunt instructi» (P.L. 178, 511).

944 Гал. 1, 15-16. Ср. Рим. 7, 17. Златоуст, In Gal., c.l (P.O. 61, 628). Theophylqcte. In Gal.:είς τόν έντός άνυρωπον τής γνώσεως έμβαφείσης (Р.0.124, 964).

945 Другие более банально толкуют это «in me». Cf Alton de Verceil. In Galat.: «Quod aulem dicil «in me», ul nonnulli volunl, hoc esl «mini», «per me» (P.L. 134, 503 A).

946 Charles Bonnel. Palengenesie philosphique, partie 19е, eh. 4 (OEuvres, t.7, 1783, p.358).

947 L.Brunschvicg. Le role du Pythagorisme dans 1'evolulion des idees, 1937, p.6; Morl el immortalite, cm. le Bulletin de l'Union pour la Verite, mai 1936, p.345; Transcendance. Congres Descartes, 1937, fasc. 8, p. 18-23. - Какой же иллюзией все еще питается эта критическая философия, чтобы убедить себя в том, что она что-то воздвигает, тогда как на самом деле она разрушает? И какое еще нам нужно свидетельство об этой отчаявшейся философии, гримирующейся под оптимизм?

948 Cf. gabriel Marcel, du refus a l'invocation, p.11-14.

949 J.Monchanin. De la solitude a Dieu, op. cit., p.293. Cf. G.Fessard. Pax Noslra, p.335.

950 Hugues de Sainl-Victor. Soliloquium de arrha animae, c.7: «Spirilualis amor, tune melius cuique fit singularis, quando omnibus est communis... Ac per hoc eliam singulariler diligit te, quia nihil diligit sine te» (P.L. 176, 958 D). Baudouin de Cantorbery. De sacramento altaris: «Cum id efficial caritas, ut communia sint omnium, quae propria sunt singulorum» (204, 761 A).

951 Augustin. In Jo, tract. 65, n.l (P.L. 35, 1808); tract. 80, n.l el 2: «Cum esset Deus, cujus naturae non sumus, factus est homo, ut in illo esset vitis humana natura, cujus el nos homies palmiles esse possemus... Secudum hos ergo vilis Christus, secundum quod ait «Pater major me est»... Sed utique Deus est Christus» (P.L. 35, 1839). Это говорит также святой Григорий Великий на другом языке: In Ezech., 1.1, hom.7, n. 19: «Humana natura, priusquam a Creatore omnium (per incarnationem) susciperetur, terra eral... At, potsquam assumpla esl ab Auctore omnium, firmamentum facta est, quae terra fuit» (P.L. 76, 849). И это посредничество Христа, которое не только избавляет нас от греха, но и вырывает нас из уз нашего «естественного я», разбивая границы нашей индивидуальности, есть посредничество вечное. Augustin. Tractatus adversus Judaeos, n.13: «Christi sacerdotium in aeternum perseverat in caelo» (P.L. 42, 62). Cf. I Cor., XV, 28; Cf. Cyrille de Jerusalem, Catechese 15, c.30 (P.O. 33, 911); Auguslin. Ad Orosium, c.7, n.8 (P.L. 42, 673-674).

952 Exercilia spiritualia, annotatio 15a: «Sinat Creatorem cum creatura, et creatura cum suo Creatore ac Domino immediate operari». Сам Ньюман сближает одно с другим: Apologia, с.4 (trad. Michelin Delimoges, p.233).

953 Подобным же образом, какой бы ни была наша вера в божественную значимость того Дела, которое совершается в мире сем для спасения мира, с каким бы энтузиазмом мы ни участвовали бы в том человеческом труде, что веками созидает Дом, который Господь преобразует в Свое Жилище, мы - в то же время - никогда не перестанем взывать вместе с жалобою Salve: «exsules filii Evae... gementes et denies in hac lacrymarum valle».

954 P.Radbert. In Mat, 1.4, c.7: «Quamvis caritas lata dicatur, angusta tamen est» (P.L. 120, 322).

955 Cf. Origene. In Levit.. horn. 11, n.l (В., p.447-448), et In Num., horn. 10, n.l (В.. p.70).

956 Yves de Montcheuil. Le «ressentiment» dans la vie morale et religieuse d'apres M.Scheler, dans les Recherches de Science religieuse, 1937, p. 149. - Именно на эту карикатуру на рвение и любовь ополчается по сути столько критиков католического апостольства.

957 Second panegyrique de saint Joseph (Lebarcq, t.3, p.593).

958 Па, Пае, q.187, a.4. Приводимый текст блаженного Иеронима указывает, видимо, достаточно ясно, что святой Фома не имел в виду исключительно «активные» Ордена. См. также Quodl. 7, а. 18. Cf. Ozanam, письмо от 8 февраля 1836 (OEuvres, t.10, p. 181-182).

959 Mewman. Jesus-Christ cache au monde, dans «Newman. La vie chretienne», par Henri Bremond, p. 188.

960 De dominica oratione, c.7. Киприан только что напомнил, что следует молиться по завету Господа, «secrete, in abditis Et semotis locis, in cubiculis ipsis». c.4 (Hartel, p.268 et 271). Pierre Damien, opusc. 11, c. 18: «Quisquis ergo frater. in cellula singulariter habitat, communia Ecclesiae verba proferre non timeat, quern videlicet a conventu fidelium, etsi locale spatium dividit, cum omnibus tamen unitas fidei in caritate conjungit: qui licet absint per moles corporum, praesto sunt tamen per unitatis ecclesiasticae sacramentum (P.L. 145, 246 C).

961 Soliloques, 1.1, n.7 et 20 (P.L. 32, 872 et 880). Cf. M.Mellet, o.p.. L'itineraire et 1'ideal monastique de saint Augustin, p.62. Прибегая к Богу как олени, говорит также блаженный Августин, In psalmum 41, п.2-4, следует на бегу и помогать друг другу подобно им, ибо, когда они пересекают реку вплавь, то каждый кладет свои рога на круп того, который идет впереди.

962 Le Royaume des amants de Dieu, c.37et 43 (OEuvres, tr.fr., t.2, 1921, p.!83et 195). Le Tabernacle spirituel, c.123: He только во всех наших добрых делах мы должны быть едины с Богом, но также и благодаря Богу быть едины и с нашим ближним, так, чтобы от людей мы бы шли к Богу, от Бога же шли ко всем людям... Священник служит мессу, крестьянин сеет хлеб, моряк странствует по морям, каждый служа своему ближнему. Труды могут быть и разделены и неравны, но плод труда общий. Однако тот, кто больше всего желает славы Божией и всеобщего спасения людей, тот будет более всех награжден Богом (t.5, р.176-!78). Бернард, Текст 49.

963 Приводится Bruno de J.-V., Saint Jean de la Croix (1929), p.299. - Симеон Новый Богослов, cл. 22 (текст 52) о горячем желании спасения всех братьев своих, которое испытывает истинный монах, не желающий даже спастись без них (P.G. 120, 424-425); Ср. Пеги: «Спасаться нужно вместе. Всем вместе нужно вернуться в дом Отца нашего». Тот же Симеон, Div. amorum liber, с. 18: различение между одним одиночеством и другим; отрешенный монах не одинок (120, 542-544). О двух видах одиночества: Мартин Бубер: «Я и Ты».

964 См. выше, гл. VI. - «Исповедь», история души, возвращающейся к Богу, имеет примерно тот же психологический смысл и то же доктринальное значение, что и Град Божий, эпопея всего человеческого рода на пути к своему Творцу». Paul Henry. La Vision d'Ostie, p.29.

965 Etudes sur la psychologic des Mystiques, 1.2 (1937), p. 15; et p.253-254. «Мистик, - пишет М.Блондель, - есть живое и плодоносное примирение свободы и авторитета, самой независимой внутренней жизни и самого действенного и дисциплинированного социального общения», Le probleme de la Mystique, в Qu'estce que la Mystique? p.61. См. также Andre Marc, S.J., Solitude et Communion, dans les Etudes, t.228, p. 18.

966 Об этом энергично напоминает R.P.Emile Rideau. Le Dieu de Bergson (1933), и Descartes, Pascal, Bergson (1937). Даже на лучших страницах своих «Двух источников» Бергсон, видимо, еще не полностью избавился от некогда им установленной равнозначности между «я» социальным и «я» поверхностным, «я» глубинным и одиноким индивидом, основой для которой служил лишь целиком психологический опыт. Но обращаясь к духовному опыту в его самых высоких формах, он в самом этом глубинном «я» сумел частично обнаружить у людей с наиболее развитой личностью и наиболее универсальным общением.

967 Conversations dans le Loir-et-Cher (1935), p. 119. Cf. La Maison fermee:

Боже, приведший меня на этот край мира, где земля - горсть песку,

и сотворенное Тобою небо никогда не скрывается из глаз моих.

Не допусти, чтобы среди варварского этого народа,

языка которого я не понимаю,

Я утратил память о братьях моих, о людях, подобных моей жене

и моему ребенку.

Если астроном с бьющимся сердцем проводит ночи на экваторе,

Со жгучим любопытством выслеживая лицо Марса, как кокетка,

впившаяся в свое зеркало,

То сколь более самой знаменитой звезды

Должно быть, самое смиренное из Твоих чад, сотворенное по

образу Твоему?

Милосердие - это не вялое отдавание лишнего, оно есть страсть

как наука,

Подобно науке оно открывает лицо Твое в глубине созданного

Тобою сердца,

И если все звезды Твои нужны мне, то сколь нужнее братья мои?

Cinq grandes Odes (9е ed., 1919), р.161-162; cf. 177.

968 См., например: Ириней. Против ересей, 3, 22, 3 или Гуго Сен-Викторский. De area Noe morali (P.L. 176, 625).

969 Роман Рикашова. Цит. по: L'Ordre nouveau, 1 марта 1937. См. «Подросток» Достоевского: «Да зачем я непременно должен любить моего ближнего или ваше там будущее человечество, которое я никогда не увижу, которое обо мне знать не будет и которое в свою очередь истлеет без всякого следа и воспоминания (время тут ничего не значит), когда Земля обратится в свою очередь в ледяной камень и будет летать в воздушном пространстве с бесконечным множеством таких же ледяных камней, то есть бессмысленнее чего нельзя себе и представить!». Достоевский. ПСС, т.13, стр. 49. Ленинград, 1975.

970 Christus heri, hodie et in saecula. Через Него все человеческое прошлое повторяется в нас, продолжая в нас и с нами свой непреложный путь. Благодаря Ему, наши предшественники остаются с нами, с их любовью и с их греховностью, ожидая от нас, что мы также сможем содействовать их избавлению; своей же любовью они хотят оплодотворить нашу ради ее нового возрастания.

971 Bulletin des anciens eleves de Saint-Sulpice, 15 ноября 1931, стр. 581.

972 N.Berdiaeff. Personne humaine et Marxisme, в Le Communisme et les chretiens, 1937, p. 197.

973 Тезисы о Фейербахе, тезис 6 (фр. пер. в: Marx et Engels. Etudes philosophiques, 1935, p. 73).

974 J.Maritain. Humanisme integral, 1935, p.10.

975 Saint Augustin. Confessions, 1.11, c.11, n.13: «Quis tenebit illud (cor), et figet illud, ut paululum stet, et paululum rapiat splendorem semper stantis aeternitatis?»

976 Мы имеем в виду здесь не столько сопряженные с революцией превратности политического характера, сколько те сокрытые искажения, которые вызывают марксистская вера в людях, коими она владеет безраздельно.

977 N.Guterman et H.Lefevre. La conscience mystifiee, 1936, p.50-51.

978 De la Justice dans la Revolution et dans l'Eglise, nouv. ed., t.l, 1930, p.283.

979 Gaston Fessard. La main tendue. Le dialogue catholique - communiste estil possible? 1937. приложение: коммунизм, конец человеческого отчуждения (стр. 211-244). См. также Jean Danielou. La foi en I'homme chez Marx, в Chronique sociale de France, март и апрель 1938.

980 Маркс служит здесь нам только примером, но примером наиболее важным, если принять во внимание мощь его мысли и размах его влияния. См. B.Mussolini. Le Fascisme, doctrine, institutions, первая часть: «Вне истории человек ничто» (фр. пер, 1933). Великолепный очерк об историческом характере человека у Маркса напечатан на страницах La Vie intellectuelle 10 сентября 1937, P.-L.Landsberg. Marx et le probleme de I'homme.

981 Блаженный Августин, In'Joannem tract. 38, n. 10: «Ut ergo tu sis, transcende tempus». «Исключительные притязания индивидуалистического гуманизма, - пишет Жан Лякруа, - заменяются не менее исключительными притязаниями гуманизма коллективистического. Вместе с фашизмом, равно как и коммунизмом, человек социальный рискует стать новым идолом. И в том и в другом случае лишь растравляется его беспокойство, никогда не приводящее к чему-либо, ибо и здесь и там человек - как индивид или как член общества - остается мерой всех вещей». Itineraire spirituel, 1937, стр. 115. Никакой гуманизм не «реален» менее, чем гуманизм чисто человеческий.

982 Противоположность между общением и обществом, между внутренним существованием и объективированным миром, между Царством Божиим и Царством Кесаря, между миром «нашим» и миром «этим» энергично подчеркивает Н.Бердяев в книге Cinq meditations sur l'existence, 1936. Хорошее изложение этих идей можно найти у Paul Archambault. Le drame de la liberte dans la philosphie de Berdiaeff, dans Politique, 1937, p. 140-142. См. Мартин Бубер. «Я и Ты».

983 Мы встречаемся здесь с проблемой, аналогичной двум классическим проблемам «непрямой власти» Церкви над здешним миром и проблемой «христианской философии», что последнее время привлекли к себе новый прилив благосклонного внимания. Хотя три эти проблемы, чьи исходные данные отнюдь не подобны друг другу, требуют каждая оригинального решения, в принципе этих решений мы обнаружим, однако, то же паскалевское различение порядков. Cf. Le pouvoir de 1'Eglise en matiere temporelle, dans Revue des sciences religieuses, 1932, p.329-354; Sur la philosphie chretienne, dans Nouvelle Revue Theologique, 1936, p.225-253.

984 Также и Прудон в тоне весьма памфлетистском: De la Justice dans la Revolution et dans 1'Eglise, t.3, 1932, p.17-19.

985 Поскольку на Церковь не возложена обязанность обеспечивать благами для здешнего общества, оно также не должно копировать собой трансцендентного града. Сам идеал объединяющей любви выродится, если заставит забыть нас о том, что при постоянной неустойчивости, требующей вновь и вновь возвращения к начатому делу, прежде всего следует установить царство социальной справедливости. Так «заповедь любви с необходимостью порождает заповедь справедливости», в противоположность чудовищному истолкованию, которое слишком часто позорило имя христианина. См. великолепную страницу блаженного Августина In I Jo., tr. 8, n.5: P.L. 35, 2038-2039. Текст 53. - См. Yves de Montcheuil. Le role du chretien dans l'Eglise, в Melanges theologiques.

986 In Ezechielem, 1.2, horn. 1, n.5 (P.L. 76, 939): cf. Moralia in Job (76, 126 A). Chrysostome. In I Cor., hom. 44. n.4 (P.O. 61, 378-379); in II Cor., horn. 27, n.4 (588-590).

987 Pierre Damien: «unitatis arcanae mysterium» (P.L. 145, 239). Cyprien. Epist. 75, c.11, n.3: «unitatis sacramentum» (Bayard, t.2, p.288).

988 Католицизм одновременно отделяет нас и нас соединяет; он отделяет нас от любой социальной формы земного устроения, и он соединяет нас со всяким земным обществом в противовес всякому анархизму, следуя заложенному в нем консервативному принципу и в противовес всякому конформизму в силу своего революционного радикализма. Ибо он никогда не бывает удовлетворен не каким-то одним социальным устройством, но всем тем, что носит на себе печать тленности и падшести мира сего. Мы пытались объяснить это на некоторых страницах наших «Парадоксов» (edition du Livre francais, 1947). Католичество не дает нам никогда стать рабами в нашем служении, потому что интериоризирует социальные связи (Cf. Augustin. De moribus Ecclesiae catholicae, 1.1, c.30, n.63; P.L. 32, 1336. Jacques Maritain. Le chretien et le monde, dans La Vie intellectuelle, 10 ayril 1938).

989 Sacramentaire gelasien, обращение к Духу, «in diversitate donorum mirabilis operator unitatis» (Wilson, p. 123).

990 Дабы подчеркнуть это единство двойной тайны смерти и воскресения, древние, прибегая к этимологическим фантазиям, выводили значение слова «Пасха» от πάσκειν. См. Meliton de Sarges. Homelie sur la Passion (Campbell Bonner. Melanges Cumont, p. 111) et Tertullien. Adversus Judaeos, 10 (P.L. 2, 630 B); cf. Irenee. Adversus Haereses, 4,4, 1 (P.L. 7, 1000 B); Odon d'Ourscamp. Quaestiones, pars 2a, q.90 (Pitra. Analecta novissima, t.2, p.75). Contra, Augustin, In Joannem, tr.55, n.l (P.L. 35, 1784-1785). Cf. Pseudo-Ambroise (P.L. 17,673 A). Augustin. In psalmum 58, n.2 (P.L. 32, 841-842); De Civitate Dei, 1.17, c.43, n.l (41, 522). Bernard. De ressurrectione Domini, sermo 1, n.4 (183, 281). Текст 54.

991 См. святой Хуан де ла Крус, Subida, 1.3, с.12 (ed. Silverio, t.2, p.263-265).

992 R.Hamel. Humanisme et Christianisme, в Revue apologetique, juin 1930.

993 Текст, приписываемый Иоанну Златоусту (Ипполиту?): Текст 55. Ефрем, проповедь 6 на Страстную Неделю, п. 17 (Hymni et sermones, ed. Lamy, 1.1, p.502). - Крест - это прежде всего символ разделения: Clement. Excerpta ex Theodoto, 42 (St., t.3, p.120); cf. Stromates, 1.2, c.20 (t.2, p.172).

994 Adversus Haereses, 5, 17, 4 (P.O. 7, 1171-1172). Cf. Demonstration, c.34 (P.O. 12, 773). Origene. In Exodum, horn. 11, n.4 (В., p.255). Hippolyte. Sur 1'Antechrist, c.4 (Achelis, p.6-7). Cyrille de Jerusalem. Catechese 13, c.28: «Он раскинул руки Свои на Кресте, чтобы обнять всю вселенную (P.G. 33, 805). Richard de Saint-Victor. Quomodo Christus ponitur in signum populorum (P.L. 196, 524-525). Raban Maur, .poeme 80: Expansis manibus sic totum amplectitur orbem In cruce confixus Christus in arce Deus. (M.G.H., Poetae latini aevi carolini, t.2, p.234).

995 Следует обратить внимание на то, что XXII глава изобилует выражениями, обозначающими весь род человеческий. Для сравнения возьмем среди прочих текстов ту страницу, где речь идет о фразе: «Тогда и Сам Сын покорится» (P.O. 44, 1316).

996 На традиционный обряд, смысл которого разъяснен здесь, почти никто не пришел. Несколькими днями позднее Север произнес эту проповедь, чтобы упрекнуть свою паству: «Есть пять дней, когда служат важнейшее из благочестивых поминовений, на которое все должны были бы придти в первую очередь, но на котором, по правде сказать, мы не видим ни одного верующего. Только одни мы и присутствуем на богослужении и должны одновременно возносить молитвы и отвечать на них...» (Ibid., p. 135-136). Ср. Григорий Нисский, о любви бедняков, 1-я проповедь (P.G. 46, 460, 465 В, 476 C-D).

997 Pseudo-Cyprien. De montibus Sina et Sion, c.4 (Hartel, vol. 3, pars 3, p. 107-108). Severien de gabala. Sur la creation, discours 5, n.3 (P.G. 56, 474). Alcuin. In Joannem (P.L. 100, 777). Walafrid Strabon. Expositio in quatuor evangelia (114, 861). Amalaire. De ecclesiasticis officiis, 1.1, c.7 (105, 1004-1005). Remi d'Auxerre. In psalmum 99 (131, 653-654). Livre d'Eioch, славянский перевод, гл. 30. Zosimus Panopolitanus (египетский алхимик, начало IV века), dans Scott-Ferguson. Hermetica, vol. 4, p. 106-107 et 123.

998 Этот символизм (перенос распространенного мифа о первом Великане, вначале расчлененном, затем восстановленном) имел долгую историю. Он был естественно сочленен с символизмом Креста (см. ниже, Текст 48). Рабан Мавр воспользовался им в 12 фигуре своего De laudibus sanctae crucis (в 815), где он изображает четыре буквы имени Адам в форме креста и комментирует это, проводя параллель между ветхим и новым Адамом (P.L. 107, 195-198 et 277). См. также Павел Диакон, Нот. 98 de tempore (P.L. 95, 1286 В-С). Amalaire. De ecclesiasticis officiis, 1.1, c.14 (P.L. 105, 1031 D); de ordine antiphonarii, c.33 (1285 D). Honorius d'Autun. Gemma animae, 1.3, c.42; sacramentarium, c.4; elucidarium, 1.1, c.l 1 (P.L. 172, 654-655, 741, 1117). Sicard de Cremone. Mitrale, 1.6, c.4 (P.L. 213, 254).

999 In Joannem, tract. 9, n. 14 et tr. 10, n.12. Аналогичное объяснение в проповеди 173, п.2: «Ille enim qui quaerit ovem perditam, et quam quaerit novit, et ubi quaerat, et quomodo ejus membra dispersa colligat, et in unam salutem redigat, et ita restituat ut earn ulterius non perdat» (P.L. 35, 1465 et 1473; 38, 938). Sermo 90, n.l: «Venit unus contra unum; contra unum qui sparsit, unus qui colligit» (38, 563). - Rupert. In Reg., 1.3, c.l3: «...De corpore igitur Adae, quod per quatuor mundi plages diffusum est, templum dominici corporis sumptum est» (167, 1156 A).

1000 См Remi d'Auxerre. In psalmum 71: «Ipse etiam murum erectum inter nos et caelestem rationabilem creaturam dissolvit, et mox cum illis in se angulan lapide univit» (P.L. 131, 510 C).

1001 Текст, заимствованный Дюраном у Иннокентия III, De sacro altaris mysterio, 1.2, c.20 (P.L. 217, 810). Cf. Origene. In Oenesim, horn. 13, n.2 (Baehrens, p.114).

1002 Cf. Sacramentaire leonien, preface de la Pentecote: «...Nihil sublimius collatum Ecclesiae tuae probamus exordiis, quam ut evangelii tui praeconia linguis omnium credentium ora loquerentur; ut et ilia sententia, quam superbae quondam turris extructio meruit, solveretur, et vocum varietas aedificationi ecclesiasticae non difficultatem faceret, sed angeret potius unitatem» (Felloe, p.26). Missel de Bobbio: «...Et dispersio linguarum quae in confusione facta fuerat, per Spiritum sanctum adunatur» (Lowe, p.93).

1003 Ср. вопрос 19 (P.G. 90, 308). et Ambiguorum liber (91,1149-1152). Jean Scot. In Joannem, fragm. 1 (P.L. 122, 308-9).

1004 Pseudo-Augustin. Sermon 107, n.I: «Duo enim qui se sancto amore diligunt. etiamsi unus sit in Oriente, alius in Occidente, ita caritate conglutinante juguntur, ut numquam ab invicen separentur» (P.L. 39, 1957). Lettre de Boniface a Gemmulus (M.G.H., Epistolarum. 1.3, p.390-391).

1005 Amalaire. Eclogae de officio missae (P.L. 10, 1328). Fulbert de Chartres, Epist. 2(141, 194).

1006 Paschase Radbert. De corpore et sanguine Domini, c.7 (P.L. 120, 1284-1286); In Matthaeum. 1.12, c.26 (896). Raban Maur. Epist. 3, Adversus Radbertum, n.3 (112, 1513-1514). Heriger de Lobbes. De corpore et sanguine Domini, c.7-8 (139, 184-187). Remi d'Auxerre. In I Cor (117-564). Alger de Liege. De sacramentis corporis et sanguinis Domini, 1.1, c. 17 (180, 790). Honorius d'Autun. Eucharistion, c.1-4 (172, 1250-1252). Несмотря на позднее и поверхностное смешение, произведенное Гонорием Оттонским, перед нами теория, совершенно независимая от теории corpus triforme, созданной Амаларием, и отличающаяся от нее. Согласно изложению Пасхазия Радберта и его последователей, Гийом де Сен-Тьерри вносит сюда существенное изменение, упраздняющее всякое различение между двумя первыми понятиями, т.е. телом, «рожденным от Девы», и телом, «принимаемым у алтаря», чтобы ввести еще и третье понятие действия внутренней «жизни» и действия социального «единства», рассматриваемых по отдельности.

1007 Вергилий. Энеида, 8, 202. Лукреций. О природе вещей, 5, 28 и т.п.

1008 См. гл. 9 (col.357).

1009 См. гл. 9: «Cum ergo Sancti Spiritus ad sanctificandum totius Ecclesiae sacrificium postulatur adventus, nihil aliud mihi postulari videtur, nisi ul per gratiam spiritalem in Corpore Christi, quod est Ecclesia, caritatis unitas jugiter indissrupta servetur» (col. 187), el c.10 (188-189).

1010 Обьяснения двух этих терминов святого Фульгенция см. J. Haret. Ephemerides theoloqicae lovanienses. 1939, p. 72 a 78.

1011 Град Божий, 1,12, гл.9: «Все те, кто разделяет благо принадлежать Богу, образуют с Тем, Кому они принадлежат, и между собою святое общество, они суть единственный Град Божий, Его живая жертва и живой храм Его» (P.L. 41, 357). И множество подобных отрывков.

1012 Часть отрывка цитируется Пасхазием Радбером для того, чтобы покачать плод единства Евхаристии: Liber de corpore et sanguine Domini, c.9. n.4 (P.L. 120, 1296) Heriger de Lobbes цитирует его, в свою очередь имея цель согласовать различные свидетельства Отцов: De corpore et sanguine Domini, с.5 et 6 (P.L. 139. 183-184). «Hilarius. vere Romanorum Lucifer», dit-il De meme Durand de Troarn: «Divinus sophista rhetorque caelestis Hilarius». Liber de corpore el sanguine Christi. pars terria. c.4 (P.L. 149. 1383). Cf. Cassiodore. De institutione di\inarum litterarum. c.18 (70, 1134-1135): Alcuin. Adversus Elipandum. 1.3, c.14 (101. 279 D): Guillaume de Saint-Thierry. Disputalio altera adversus Petrum Abaclardum (180. 294, 302-303. 307).

1013 Голубица - это, естественно, символ Духа (см. Иларий. In Matthaeum, с.20 n.4, P.L. 9, 1036; Eucher. Liber formularum, c.5, P.L. 50. 750; Biiede. In Leviticuin. P.L. 91, 335 D, etc. И она есть также символ Церкви, составляющей единство верных (см. Киприан. De catholica Ecclesiae uriitate, с.4. Hartel, p.213; et Epist.. 69, c.2. Bayard, t.2, p.240; Gregoire le Grand. Super Cantica. c.6. P.E. 79, 529; Ph. de Harveng, De silentio clericorum, 203. 1201; etc. Но между Церковью и Духом существует внутренняя связь, как объясняет Пасхазий Радберт In matthaeum, 1.2, с.З: «Арраruit (Spiritus) in columba, ut per earn exponeret quales futun erant qui as gratiam ejusdem Spiritus pervenirent... ut per earn nos doceret, quid ipse in nobis gerat. vel ipsi in eo quales esse debeamus... Dignissime simul et universalis Christi Ecclesia dicitur: «una est columba mea». quia per hanc gratiam Spiritus sancti. quae in eadem monstrabatur specie, dedicata et coadunata tola conspicitur...» (P.L. 120. 172-173). Cf. Anastase le Sinaitc. In Hexaerneron (P.O.. 89. 1076); Jerome. In Sophoniam (P.L. 25. 1374 ak Bede Homelies (94, 76): Raban Maur. Allegoriae (P.L. 112. 898): Pierre Damien(145, 1033): Gerhoh dc Reichersborg. De aediticio Dei (Libelli dc lite. 1.3, p. 160); Pseudo-Hugues. De bestns el aliis rebus. 1.1. c. 1-6 (177. 15-18); llononus d'Autun (192. 962); Pierre de Celle. Liber de panibus, c.18-19 (202, 1008-1010); saint Thomas (?). In Cant, expositio. c.6: cL'na est generalis Ecclesia. quae et recte columba vocatur. quia Spiritus sancti dote, qui in specie columbae apparuit, Christo sponslaa est et sanctificata» (Vives. i.18, p.593).

1014 См. комментарий этого отрывка в книге Hans von Balthasar. Presence et pensee. la philosophic religieuse de saint Gregoire de Nysse, in fine.

1015 Интересна разработка этой темы святым Бернардом, Sermo 34 de diversis. n.5 et 6 (P.L. 183. 633-634).

1016 Игнатий Антиохийский. Послание к Траллийцам, гл. 11: «...в страдании Своем Иисус Христос призывает к Себе нас, как членов Своих; Голова не может родиться отдельно без членов». Haimon. In Hebr.: «...orans non pro suis sed pro nostris delictis, nisi forte dicatur orare pro suis, propter communionem, quam habet cum corpore suo, quod est Ecclesia...»

1017 Ambroise. De fide, 1.5, c. 13, n.!69et 170: «...Sicut enim si in me concupiscat caro adversus spiritum, spiritus autem adversus carnem, non videor esse subjectus, etsi ex parte sim sudbitus: ita, quia omnis Ecclesia, unum corpus est Christi, quamdiu genus dissentit humanum. Christum dividimus. Nondum ergo sufictis est Christus, cujus non sunt adhuc membra subjecta. Cum autem fuerimus non multa membra, sed unus spiritus: tune et ipse subjectus erit, ut per ipsius subjectionem, sit Deus omnia et in omnibus. Sicut autem nondum subjectus est Christus, ita nondum perfectum est opus Patris...»(P.L. 16. 681-682). Voir encore In psalm. 61, n.8 (P.L. 14, 1169-1170). Cf. Jerome. Epist. 55. n.3 (Hilberg, t.l, p.491); Augustin. In psalmum 62. n.2 (P.L. 36, 749).

1018 Киркегор восхищался этим отрывком и частично цитировал его в своем Дневнике в 1851 (cf. Christ, trad. Tisseau, p. 159-160).

1019 Ambroise. Epist. 35, n.6-8: «Congemiscit omnis creatura... Cui conjunxit Apostolus etiam sanctorum gemitum, qui habent primitias Spiritus: nam et ipsi ingemiscunt. Quamvis enim de suo merito securi sint, tamen. quia futura est adhuc redemptio totius corporis Ecclesiae, compationtur. Cum enim adhuc membra patiuntur corporis sui. quomodo alia membra, licet superiora, non compatiantur membris unius corporis laborantibus? Unde punto dixisse Apostolum, quia tune ipse Filius subjectus erit, etc.» (P.L. 16, 1079): et n.12-12 (1080-1081). Chrusostome. Sermo in sanctum Romanum, c.l, n.l (P.O. 50, 606).

1020 Толкование этого видения Иезекииля см. у бл. Иеронима, In Ezechielem, 1.11. с.37: «Famosa est visio, et omnium Ecclesiarum Christi lectione celebrata...» (P.L. 25, 346-349).

1021 Отрывок, цитируемый Юлианом Толедским, Prognosticon. 1.2. с.28 (P.L. 96, 490-491).

1022 Cf. In Genesim, horn. 2. n.4: «Architectus Ecclesiae Christus» (В., р.33).

1023 См. Григорий Назианзин, 4-е богословское слово, гл. 5 (З.П. 36, 108).

1024 Текст, который постоянно приводят в связи с темой Евхаристии.

1025 См. Августин, In Joannem, tract. 9, п.15 (P.L. ЗУ, 1465). Pseudo-Augustin. sermon 91, п.6 (39. 1921). Ефрем, Гимн 20 о Воскресении Христовом, п.16 (Lamy, t.2; p.766). Odon de Chateauroux. Sermon pour 1'Avent (Pitra. Analecta novissima, t.2, p.202-207); etc. О Толковании Даниила 2, 34-35 у Отцов: Knabenbauer, in loc.. p.97-98).

1026 Написано в 1049 или 1050. Об Арнольде см. 1'Histoire litteraire de la France. t.7, p.542 ss. (воспроизведено в P.L. 143. 1279-1288.

1027 См. псалом 86, читаемый на (второй) всенощной при Освящении, чьи песнопения в точности заимствованы из рассказа о сне Иакова.

1028 Rupert. dc Trinilate et opcrihus ejus in Judic . c.2X (P.L. 167. IOS7-105K).

1029 Rupert, op. cit.. in Genesim. 1.7. c.22: «Что же это за столь высокая лестница, как не ряд предков Христовых, который мы весь знаем по евангельской родословной?.. Ангелы, восходящие и нисходящие по этой лестнице, суть, предвозвестники истины, возвестители и свидетели двойной родословной Иисуса Христа, божественной и человеческой. Никогда они не бывают застывшими вверху или внизу, ибо никогда не возвещают Христа чистым человеком или чистым Богом, но снизу поднимаясь к верху они говорят: «В начале было Слово», а нисходя «И Слово стало плотью». И потому неспроста евангелисты Матфей и Лука разделили свою задачу, ибо один из них, Матфей, нисходит от Авраама до чрева святой Девы, а другой, Лука, восходит до Бога от Того, Кто почитался Сыном Иосифам (P.L. 167, 467-468). - Cf. Peguy. Victor-Marie comte Hugo (ed. OEuvres completes. p.365-375).

1030 Только у Руперта мы находим обычно столь полный и изобилующий многими деталями символизм. Лестница Иакова получила аллегорическое истолкование уже достаточно рано, как свидетельствует о том 13-й трактат Зенона Веронского, гл. 3. Зенон видит в лестнице Крест Христов; две ее стороны - это два Завета, ее ступеньки - это ряд добродетелей, что ведут христианина от обращения к совершенствованию; нисходящие и восходящие ангелы - это люди, что возвращаются в мир сей, сперва от него отрекшись, или те, кто пребывают на пути к небу (P.L. 11, 428-433). Видение Иакова Зенон сопоставляет с притчей о добром самарянине, где в образе двух динариев также припоминаются два Завета: «quae parabola, sublata dubitatione. scalae sacramentum spiritualiter intuentibus patefecit...»). Аналогичные характеристики можно найти и у Августина In psalm., 119. п.2 (P.L. 37, 1597-1598); Jerome. In Ezechielem (25. 28 A); Pseudo-Chrusostome. In Rom., 7, 19, n.3 (P.G. 59, 669); Cassiodore. De institutione divinarum litterarum, praefatio (P.L. 70, 1107); Pseudo-Augustin. Scala Paradisi (40. 997-1004); Philippe de Harveng Moralitates in Cantica (203, 501); Bonaventure. Breviloquium, prologus. n.3, et Itinerarium, c.2 (Quaracchi, t.5, p.205 et 298). Cf. Pierre Damien. De quadragesima et de quadraginta duabus Hebroerum mansionibus, c.3: «...Incipiamus jam per ea quae descendit Christus ascendere...» (P.L. 145. 547-548). Pseudo-Maxime de Turin. Sermon pour 1'Ascension: «Ilia scala... descensum et ascensum Domini significabat... Lapis ad caput Jacob est ipse Christus... dou trabes duo sunt testamenta, gradus praecepta divina...» (Spagnolo-Turner. p. 170). - Также и для Соловьева лестница Иакова означает нисхождение Авраама, родословную Христа, изложенную евангелистом Матфеем («История и будущность теократии»; см. Stremvouknoff, v.l. Soloviev et son oeuvre messaianique, p. 148).

1031 Тот же Руперт, In Ezechielem, 1.2, гл. 12 преобразует топографическое описание Храма в образ священной истории: внешняя паперть - это история мира со дня творения до Авраама; от Авраама до Христа входят в «atruim inter ius»: при воплощении «in templo suo Deus humano generi est repropitiatus». etc. (P.L. 167, 1472-1474).

1032 Это соотнесение с тайной Креста становится естественно соотнесением с тайной Крещение: Tertullien. De baptismo, 9 (P.L. 1, 1209; Didyme, De Trinitate (P.G. 31, 697); Ambroise (P.L. 16, 393-394).

1033 Cf. Maxime. Capitula theologica et oeconomica, cent. 1, c. 66: «Celui qui connaft».

1034 См. in Ps. 36. п. 37: «Смерть Его - плод жизни. Ибо то, что свершилось в Нем, есть жизнь... Церковь есть жизнь, ибо она создана в Нем, из ребра Его; в Нем воскресла Ева» (P.L. 14, 985). Весь этот отрывок можно прочитать в переводе о. Мерша, Le Corps mystique du Christ, t. II2, p. 402-403.

1035 Cf. Augustin. Enarr. in psalm. 61, n.4 (P.L. 36, 720-732). Missel de Bobbio. Contestatio dominicalis: «In Noe rector archae - non solum Noe, sed Ecclesiae gubernator - in Abraham fidelissimus Patriarcha, in Isaac gloriosissima victima Patris, in Jacob summae patientiae magister, in Joseph misericordiae praedicator, in Moyse laudabilis dux, in David patriarcha praeclarus, in Salomone abundantissimus fons sapientiae, in Isaia auctor omnium Prophetarum, in Joanne primus baptista, in Stephano primus martyrm in Petro negantium fides...» (Lowe, p. 150)

1036 По F.Nau. Quelques nouveaux extes grecs de Severe d'Antioche, dans Revue de l`Onent chretien, 1929, p. 11-20; et M.Briere. Les homiliae cathedrales de Seve red Antioche, перевод с сирийского Иакова Эдесского, Patrologia orientalis t 23 (1932), p.105-114. Cf. Homelie 83 (Briere. loc. cit., p.21).

1037 Относительно притчи о самарянине, изображенной в витражах Сенса Бурга, Шартра и Руена: Emile Male. L'art religieux au XIII" siecle en France, p.232-234.

1038 Слово III (P.L. 57. 514 B-D). Id.: Pseudo-Ambroise (17. 630 B-D).

1039 См. проповеди 27 и 45 (P.L. 194. 1778 и 1841). - Исаак излагает здесь в энергичной и сжатой форме идеи, ставшие с давних пор традиционными. См., например, Амвросий, De institutione virginis. с. 14. п.88 et 89: «...Quam pulchra iliaquae in figura Ecclesiae de Maria prophetata sunt!» (P.L. 16, 326); In Lucam, 1.2, n.7 et 1.3, n.38: «Ecclesia, quae Verbi semine et Spiritu Dei plena, Christi corpus effudit, populum scilicet christianum» (15. 1555 et 1605). Augustin, sermons 188, n.4; 192, n.2; 195. n.2; 21 3, n.7 (P.L. 38, col. 1005. 1010-1011, 1012-1013, 1018); Enchiridion. c.34 (40, 249); De sancta virginitate, n.2 (397). Pseuso-Augustin, sermon 121, n.5: «Nonne in figura Mariae typum videmus esse sanctae Ecclesia? Ad hanc utique sanctus descendit Spiritus, huic virtus obumbravit Altissimi, huic potens virtute Christus, ergeditur...» (P.L. 39. 1989); sermo de symbolo. c.6 (54, 356). Isidore de Seville. Allogeriae Sacrae Scripturae. n.139 (83, 117). Bede. De tabernaculo et vasisejus, 1.2, c. 10 (91, 449). Alcuin. In Apoc. (100. 1152, 1153). Paschase Radbert. In Matthaeum, 1.2, prooemium: «...Ubi nimirum universalis Ecclesia praesignatur, tandem de Spiritu sancto replenda, per quern in cordibus credentium et ipsa Christum quotidie non solum parit, qui mater et virgo est, sed etiam sponsa in omnibus appellatur... Quod de hac (Maria) specialiter dictum est in Canticis, quamvis generaliter de Ecclesia significatum intelligamus...» (P.L. 120, 103-104 et 106); 1.7, c.13 (498. Pierre Damien (144, 861; 145, 226, 802). Anselme de Laon. In Matthaeum, c.l (P.L. 162, 1250). Rupert. De Victoria Verbi Dei: «Maria, sponsa Dei Patris, erat prioris Ecclesia pars optima, ut exemplar fieret junioris Ecclesiae, sponsae Filii Dei, Filii sui» (cf. 1.12, c.l, P.L. 169, 1464-1465; De golificatione Trinitatis, 1.7, c.5, 6 et 13, col. 146-147 et 155); De divinis officiis (170, 49-50). Guitmond (149. 1458-1459). Honorius d'Autun (172, 495-499). Herve (181, 1097). Gerhoh (194, 324). Hildegarde (197, 512), etc. - Можно найти другие ссылки на Отцов в Gregorianum, 1937, р.21-23 (Tromp). О комментариях на Песнь Песней, касающихся непосредственно Марии см. Dictionnaire de Spiritualite, fasc. 7, col. 89. Средневековое искусство также видело в Марии символ Церкви. Emile Male. L'art religieux du XIII siecele en France, p.226-227 et 230. E.-M.Paillard. Portail de Reims (1936): «Церковь и Синагога часто изображались в Средние века. На фасаде Ремского собора скульпторы, не желавшие порывать с традицией, поместили их на двух малых колоколенках... а на видном месте изобразили нову пару: Мария и Церковь... Над главным порталом изображено коронование Пресвятой Девы, и, расположив на каждой стороне Марию и Церковь, они привлекли внимание к Церкви, изображающей коронованную Деву...» (стр. 32-33). Обратимся к представителю греческой традиции. Анастасий Синаит, In Hexameron, 1. 12:«Блаженна Ты между женами, Ты единственная жизнь и производительница жизни, матерь верующих! О Церковь, прославленная мать Христа, супруга духовного Адама - Господа нашего. И благословен плод чрева Твоего, племя живых народов! Ибо одна Ты Бога без семени родшая, Логоса, пребывающего в Себе самом... Ты - ребро и часть Адама Божия... Ты - одна, воспринявшая кость от кости природу Его по Божеству и плоть от плоти - по человечеству, в коей скрывается Его Божество... Одна Ты, говорю еще раз, благословенна между женами!.. (P.G. 89, 1072).

1040 См. Слово 45, гл. 12: «Закон был дан нам вначале в помощь, как стена разделения, воздвигнутая между Богом и идолами, отвращая нас от тех и обращая нас к Тому. Он сделал вначале несколько уступок, дабы затем получить преимущества. Он дозволил на время жертвы, дабы внедрить в нас Бога» (P.G. 36, 640 В).

1041 См. Ориген, Selecta in Leviticum (P.O. 12, 397); Didyme (39, 348).

1042 Ср. Григорий Нисский. О молитве Господней, проповедь 1: «...Когда не станет более ни одного человека разумного, возревновавшего о Боге, когда все придет в упадок, окажется бесполезным, когда все потонет во грехе и возобладает беззаконие, когда сгустится тьма пороков, тогда явится Благодать, заблестит луч света истинного, тогда для сидевших во мраке и тени смертной взойдет Солнце Правды» (P.G. 46, 429. trad. Danielou).

1043 Сf. sermo 60. de passione Domini 9. с. I (P.L. 54, 342-343): sermo 76. de Pentccoste 2, c.3 (405). etc.

1044 Cf. Mcliton de Sardes. Homclie sur la Pqssion (C.Bonner. Melanges Cumont. 1.1. p. 116-117). Gregoire de Nysse. Sur la vie de Moïse (P.G. 44. 376). Augustin. In psalm. 61. n.4 (P.L. 36. 730-732). Paulin de Nole. Epist. 38. n.3 (P.L. 61. 359).

1045 Молитва, включенная в богослужение яковитской Церкви в Ноне и приписываемая Макарию Великому, называемому Египетским (390). Перевод с сирийского F.Nau. Revue de l'Orient chretien, 1907, p.322-323.

1046 Дело здесь не в примерах, приводимых Ньюманом. Как можно заметить из последующего, он сознает свое преимущество над противником, склонным к почти безудержному компаративизму. Ньюман непрочь даже преувеличить эту тему «заимствований», чтобы лучше выделить дорогую ему идею.

1047 См. Mohler. Nouvelles recherches sur le Symbolique. заключение: «Следует ли осудить все это за то, что оно было провозглашено язычником?.. Сам г-н Баур отнюдь не будет враждебен ко всему, чему учил Платон. После зрелого размышления, он признает, что в его трудах есть чисто языческие моменты, однако другие отнюдь не таковы и т.п.» Le Symbolique. tr. fr., t.3, p.348-349.

1048 Cf. Ambroise. In psalm. 43. n.94: «Confitere Christum, quia plenitudo est» (Petschenig, p.328). Francois Bonal. Le chretien du temps (2e edition. 1688). p.3-5.

1049 По поводу обстоятельств этой работы см. J. Guitton, op. cit.. p.49-51. Отрывок, приведенный здесь, был включен Ньюманом в его Essay on the Development of Christian Doctrine, издание 1878 в конце главы VII 2-й части. Аналогичный спор между Штарком и Гаманом: см. Hamann. La vie et 1'xuvre de J.-C. Hamann, p.417-431); затем между J.Poynder. L'alliance du papisme et du paganisme (1835) и Wiseman. Letrres a M.J.Poynder (trad. fr.. Migne. Demonstrations evqngeliques, t,16. p.205-240).

1050 «Et in omnibus sit una, et in singulis tola». Аналогичные формулы, касающиеся Троицы: см. выше, гл. XI.

1051 «Et in universitate sit una, et in suis partibus tola». - To, что Петр Дамиани говорит в настойчивых формулах о Церкви, говорится подобным же образом и о Евхаристии, о божественной природе Христа, о Слове Божием, о любви... Об этом свидетельствуют последующие тексты. Можно заметить, что почти во всех случаях присутствует евхаристический контекст.

Fauste de Riez. Homilia de corpore et sanguine Christi, c.5: «Quid cum Ecclesia iidelium sumit. sicut plenum in unwersis, ka integrum esse probatur in singulis» (Pseudo-Jerome, letter 38; P.L. 30, 273). Это слово, часто цитировавшееся в Средние века, приписывалось тогда Евсевию Эмесскому.

Hugues de Saint-Victor. De Sacrramentis, 1.2, p.8, с. 11: «Si in diversis locis potest esse unus, quare etiam non in singulis patribus potest esse totus?» (P.L. 176, 469). Id.: Speculum Ecclesiae, c.7 (177, 364 A). Cf. Sacramentaire d'Angouleme, префацио 5-го Воскресения после Богоявления.

Gregoire de Bergame. De veritate corporis Christi, c.32: «Verbum ab ore praedicantis in populos prolatum, si convenienter ab omnibus intelligitur, in omnibus totum est. et in singulis totum» (Hurter, t.39, p.123).

Мозарабский требник, воскресенье перед ноябрьским постом. Illatio: «...per Dominum Nostrum Jesum Christum, cujus divinitatis immensitas sic ineffabiliter circumplectitur omnia, ut in singulis creaturis permaneat tota, et in omnibus habitet universa» (P.L. 85, 649-650).

Cesaire d'Arles. Sermon 123, n.l: «Tanta est illius (Christi) omnipotentia, ut eum totum possideant, et singuli totum» (Morin, p.490). Et sermon 128, n.3: «Tanta est possessio caritatis, ut et singulis tota sit. et omnibus integra esse possit» (p.506).

Alger de Liege. De sacramentis... 1.1, c. 15: «Dum ipsum corpus suum... et singulis dividitur, et unum totum universis individuum et integrum habetur» (P.L. 180, 783); etc.

1052 «Individuae unitatis arcanum»; ibid., c.8: «per unitatis indivivudae sacramentum» (col. 238). Именно этот эпитет употребляется традиционно, чтобы квалифицировать, с одной стороны, единство Лиц в Святой Троице, а с другой стороны - единство членов Тела Христова между собой. Таким образом подчеркивается «sicut et nos» в священнической Молитве. Например:

Gregoire de Nazianze: см. греческий текст по книге (P.G. 36, 197). Cyprien: «individuae caritatis», «catholicae Ecclesiae individuo Sacramento», «individuo concordia» (Correspondance, Bayard, t.2, p.129, 144, 190). Augustin: «si individuam caritatem, perfectam unitatem» (P.L. 35, 1538). Fulgence: «Spiritus sanctus veniat... secundum donum individuae caritatis» (P.L. 65, 790). Missel mozarabe: «Omnipotens Deus, individua Trinitas» (P.L. 85, 658); «Deus, pacis conditor et caritatis individuae attribitor» (col. 261). Raban Maur: «Noverant apostoli tune esse. Christum in Patre per unitatem individuae diviitatis» (P.L. 110, 254). Fufinus episc.: «unanimitas individua» (P.L. 150, 1638). Guillaume de Saint-Thierry: «ubi individua caritas, ibi perfecta unitas» (P.L. 180, 357). Arnaud de Bonneval: «Spiritus aqua et sanguis. quae tria unum sunt, et individua manent» (189, 1702). De meme Ambroise: «individua fides» (15, 1722 C), etc.

Весьма многочисленные примеры выражения «individua Trinitas», etc. Cf. Tertullien. Adversus Praexan, c.23: «Scimus Deum ubique consistere, ...filimque, ut individuum, cum ipso ubique» (Kroymann, p.271). Hincmar: «Tria unum sunt et individia manent» (P.L. 125, 821 D); etc.

1053 Etienne de Bauge. Tractatus de Sacramento altaris. c. 13: «Uno prazsente, sacerdos plures alloquitur et salutat, quia praesens astat omnis Ecclesia» (P.L. 172, 1289). Voir Odom de Cambrai. Explucation du canon de la messe, aux morts: cet omnium cicumstantium... (160, 1057).

1054 См. Иех. 32, 32. Комментарий бл. Иеронима на Рим. 9, 3: i-pist. 121. п.9 (Hilberg.!.? р.39). Tauler. Sermon pour le 16 dimanchc apres la Trinite, n.4 (.trau Hugueny-Thery-Corin. t.3. p.91). Pegufl. De Jean Coste.

1055 См. «Книгу о любви Божией», гл. 18, «как должен вест себя монах»: различение между одиночеством и одиночеством; монах, отрешенный от мира, тем не менее, не одинок... (P.O. 120. 542-544). Симеон (949-1022), ученик Симеона Студига, был назван «Новым Богословом» или третьим богословом Церкви» (третьим - после святого Иоанна Богослова и святого Григория Назианзина) и в знак протеста против тех, кто отказывал этому простому монаху в праве учить. Его влияние на монашескую жизнь в Греции было значительным, и ныне он, несомненно, наиболее читаемый автор в монастырях Афона. См. Orientalia chnsiianu. vol. XII (Rome. 1928), Vie de Symeon le nouveau theologien par Nicxtas Sleihalos, texte et traduction. par Irenee Hausherr et Gabriel Horn.

1056 Приводя эту страницу, мы вовсе не намереваемся поставить Августина, вопреки его намерениям, в ряды пионеров социальной справедливости и прогресса. Его пример о погребении усопших говорит о том, что он не предвидит, что человеческие несчастья прекратятся где-либо, кроме как в иной жизни. Но не менее верно, что закон любви как таковой анализируется здесь с великолепной четкостью. В своем самом простом и непосредственном выражении любовь должна вытекать из собственной - глубинной - взыскательности, всегда превосходящей всякое из ее частичных осуществлений и как бы разрушающей все свои проявления вовне, чтобы удовлетвориться, наконец, лишь совершенной взаимностью любви, созидающей совершенную общину. Не замыкаясь самодовольно ни в одном из дел своих, она должна отвергнуть их все, желая достичь чистоты своего деяния. «Любовь, - пишет о. Пьер Шарль, - обращена ко всем; она не направлена лишь от богатого к бедному, от сильного к слабому, от ученого к невежде. Она не предполагает никакого изъяна, никакой скудости в том, кого она достигает. Она не опирается на различия, но на подобия, она не освящает неравенства, но учреждает повсюду единство» (Semaine sociale de Paris, 1928, p. 206). Такова же и идея Августина. И потому в августианстве, весьма далеком от какой бы то ни было эгалитарной социологии, уже зарождается протест против тех псевдохристианских систем, которые так часто на протяжении последних веков противопоставляли то, что по странному злоупотреблению называлось христианской любовью, и требования социальной справедливости. Стоит почитать, например, похвалу Неккера любви, «самой досточтимой из добродетелей», поставленной на службу «настоятельным законам собственности» (De L'importance des opinions religieuses, 1788, ch. 17, p. 496-499). или какой-либо аналогичный текст, и нам легче будет понять пламенные обличения Прудона, как бы несправедливо они ни звучали в общей форме (de la celebration du dimanche, nouv. ed., p.57; De la justice dans la Revolution et dans l'Eglise, nouv. edit., t.3, p. 102 et p.l 13). Блаженному Августину не нужно было дожидаться Ницше, чтобы разобраться, что особая склонность делать добро беднякам может скрывать в себе иногда волю к власти: E.Gilson. Un gomor de manne, dans La Vie intellectuelle, ноябрь 1946, стр.19. Э.Жильсон справедливо сближает opta aequalem блаженного Августина и ut fiat aequalitas апостола Павла в 2 Кор. 8, 14, комментированном поочередно то смело, то робко Боссюэ. См. святой Григорий, Moralia in Job, 1.21, n.29: «Erga indigentiam itaque proximi humilitatem pietas fulciat, humilitas pietatem, ut, cum indigentem rebus necessariis naturae tuae consortem videris, nee per impietatem desinas tegere, nee per superbiam negliagas venerari quem tegis...» (P.L. 76, 206 C).

1057 Шестая беседа на Пасху (P.G. 59, 743-746). Эта беседа, которая помещается в разделе spuria в изданиях святого Иоанна Златоуста, несомненно, более позднего происхождения. Весьма вероятно, она принадлежит святому Ипполиту (как, по-видимому, и пять других бесед, которые ей предшествуют). Вероятно, это Περί τοΰ Πασχα, о которой упоминает Евсевий в своей «Церковной истории», 1, 6, гл. 22. Рукопись VIII-IX века, сохраненная в аббатстве Гротаферрата, содержит первую треть ее (со многими архаическими вариантами) и относит ее Ипполиту под названием Είς τό άγιον Πασχα.. См. Charles Martin. S.J.: Un Περί τοΰ Πασχα de saint Hippolyte retrouve? dans Recherches de science religieuse, 1926, p.148-165; Fragments palimpsestes d'un discours sur la Paque attribue a saint Hippolyte de Rome, dans Melanges Cumont, 1937, t.l, p.321-363; Hippolyte de Rome et Proclus de Constantinople, dans Revue d'histoire ecclesiastique, 1937, p.255-276.

1058 Отметим переход от Креста к самому Распятому. Один видимым образом отождествляется с другим, аналогично тому, как это делалось во многих произведениях II века, например, в «Деяниях Петра», гл. 38(tr. Vouaux, p. 449-450). В ту же эпоху Христос и Его Крест нередко представали в гигантских размерах; в особенности Христос прославленный, после Преображения или Воскресения. «Глава Его касалась неба», - говорится в «Деяниях Иоанна», гл. 91, а в гл. 93: «Он виделся мне гигантом, чья глава касалась неба». Cf. L.Vaganay. L'Evangile de Pierre, p. 299 et 300. См. также удивительную поэму De ligno vitae, в приложении к сочинениям Тертуллиана (P.L. 2, 1113-1114), со странной и величественной символикой, которую следовало бы процитировать целиком.

1059 Идее креста как «как связующего звена всей твари», креста, охватывающего четыре стороны света, суждена была долгая жизнь (См. Андрей Критский. О Прославлении Креста, беседа I, P.G. 97, 1021), Firmicus Maternus. De errore... c.21, п. 4-5 (Heuten, p.97 et 99). Jerome. In Ezechielem (P.L. 25, 423 B). Maxime de Turin. Homelie 50 (P.L. 57, 342). Gregoire de Nysse, commentant Ephes., Ill, 18-19; Discours 1 sur la resurrection du Christ (P.O. 46, 621-624); Contra Eunomium, 1.5 (45, 696); Discours catechetique, c.32, n.5-9 (Mender, p.146-150); etc. Cf. Paul Claudel. Un Poete regarde la Crois, p. 149 et p.244-245. Было бы интересно исследовать отношения этой идеи, с одной стороны, с древними мифами о Дереве или космическом Столпе, с другой стороны, с верованием, что Голгофа есть центр мира. Однако укажем здесь на этот великолепный переход в конце: «Простри руки Твои на святую Церковь Твою...» Та же идея и у Ипполита, Об Антихристе, гл.61: «Распростерши руки Свои святые на древе, Христос раскинул два крыла, правое и левое, призывая к себе верующих, и прикрывая их, как птенцов Своих» (Achelis. р.42). Cf. L'Arbre cosmique, dans les Melanges Podechard (1945, p.191-198).